«Ένας φωτογράφος δεν πρέπει να τρέχει, πρέπει να περπατάει, ακούραστα: μόνο τότε μπορεί να συλλάβει ό,τι του προσφέρεται στο πεζοδρόμιο, στη γωνία του δρόμου, στη ζωή» είχε σημειώσει ο Γάλλος φωτογράφος Henri Cartier-Bresson (1908–2004), υπογραμμίζοντας πώς φωτογραφίζει: «παρατηρώ. Δεν επιδιώκω να γίνομαι αρεστός. Το μόνο που μ’ ενδιαφέρει στη φωτογραφία, είναι αυτή η πλευρά της αμεσότητας. Να είσαι εκεί, παρών: ''Μπαμ!'' Μικρή σημασία έχει το γεγονός, αφού κάθε γεγονός έχει την αξία του».
Παρατηρώντας, συνθέτοντας το κάδρο και αναμένοντας την κατάλληλη στιγμή κάποιος να περάσει και να πατήσει το κλείστρο, απαθανάτισε στιγμές της καθημερινότητας από την Ελλάδα και ανά τον κόσμο, όπως η φωτογραφία που αποτελεί την κεντρική στο παρόν σημείωμα – μία από τις πιο γνωστές του. Στην προκειμένη, έχει απαθανατίσει ένα κοριτσάκι ανάμεσα στο σοκάκια της Σίφνου, το 1961. Το έτος εκείνο είχε πραγματοποιήσει το τρίτο του ταξίδι στην Ελλάδα, και με τα δύο που είχαν προηγηθεί, τα έτη 1937 και 1953, απαθανάτισε στιγμές της ελληνικής υπαίθρου και του άστεως, με πρωταγωνιστή τον άνθρωπο.
Οι φωτογραφίες που είχε τραβήξει κατά τις τρεις περιόδους, στην Ελλάδα – οι περισσότερες από τις οποίες είναι αδημοσίευτες – συγκεντρώνονται και παρουσιάζονται για πρώτη φορά, στην ενότητα «Ελλάδα» του φωτογραφικού αφιερώματος για τον Henri Cartier-Bresson, στο Μουσείο του Ιδρύματος Γουλανδρή, στην Αθήνα, έως τις 27 Οκτωβρίου. Το αφιέρωμα για τον Cartier-Bresson περιλαμβάνει επίσης την ενότητα «Η αποφασιστική στιγμή» η οποία αντλεί τον τίτλο της από το μνημειώδες λεύκωμά του, που έχει χαρακτηριστεί από τον Robert Capa ως «Βίβλος για φωτογράφους».
Άποψη του αφιερώματος στον Henri Cartier-Bresson που παρουσιάζεται στο Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή. Photo credits © Χριστόφορος Δουλγέρης. Πηγή φωτ.: Ίδρυμα Γουλανδρή
Όπως αναφέραμε στο σημείωμά μας, «Κοιτάζοντας τους άλλους» μέσα από το φακό της Martine Franck, το φωτογραφικό αφιέρωμα στον Cartier-Bresson παρουσιάζεται παράλληλα με εκείνο για τη δεύτερη σύζυγό του, Martine Franck, στην Άνδρο, κατά το ίδιο χρονικό διάστημα. Αμφότερες οι εκθέσεις πραγματοποιούνται με την υποστήριξη του Ιδρύματος Henri Cartier-Bresson, από τη συλλογή του οποίου προέρχονται τα φωτογραφικά έργα.
Όσο για το αφιέρωμα για τον Cartier-Bresson αποτελεί έναν συνδυασμό του άγνωστου και αδημοσίευτου φωτογραφικού έργου (σ.σ οι φωτογραφίες από τα τρία του ταξίδια στην Ελλάδα) με το γνωστό του έργο (σ.σ ορισμένες φωτογραφίες από το λεύκωμα για την αποφασιστική στιγμή), καταδεικνύοντας επίσης το σκεπτικό του. «Στη φωτογραφία, η δημιουργία είναι σύντομη υπόθεση μιας στιγμής, μιας ρίψης, μιας αντίδρασης, να ανεβάσεις τη μηχανή στο ύψος του ματιού, να τσακώσεις στο μικρό αυτό κουτί που σου έκανε εντύπωση, να το πιάσεις στον αέρα χωρίς ζαβολιές, χωρίς να το αφήσεις να αναπηδήσει. Όταν τραβάς μια φωτογραφία, ζωγραφίζεις», είχε τονίσει ο Cartier-Bresson, ο οποίος δεν έδινε τίτλους στις φωτογραφίες του, αλλά χρονολογία και τόπο.
Henri Cartier-Bresson, Σριναγκάρ, Ινδία, 1948. © Fondation Henri Cartier-Bresson / Magnum Photos. Πηγή φωτ.: Ίδρυμα Γουλανδρή
Το έργο του ήταν εικαστικό στην αρχή, φωτογραφικό στη συνέχεια, αποκλειστικά αφιερωμένο στο σχέδιο, κατόπιν. Ήδη από το 1968 φωτογράφιζε ελάχιστα. Το χρονικό εκείνο ορόσημο στην καλλιτεχνική του πορεία γνώρισε τη δεύτερη σύζυγό του, Martine Franck, και κατά κάποιο τρόπο υπήρξε μία αλλαγή σκυτάλης. Σαν να της είπε «η φωτογραφία είναι δικό σου κομμάτι, εγώ επιστρέφω στην παλιά μου αγάπη», είχε αναφέρει κατά τη δημοσιογραφική ξενάγηση στην Άνδρο, η υπεύθυνη Συλλογής Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή, Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau, η οποία επίσης επιμελείται την ενότητα «Henri Cartier-Bresson. Ελλάδα».
Όπως συμπλήρωσε κατά τη συνέντευξη Τύπου που δόθηκε στο μουσείο στην Αθήνα, για την παρουσίαση του φωτογραφικού αφιερώματος, «ο Cartier-Bresson έλεγε πάντα ότι ήταν φωτογράφος του πεζοδρομίου. Παραμένει καλλιτεχνικός φωτογράφος καθώς φωτογράφιζε σαν ζωγράφος».
Ελλάδα
Οι φωτογραφίες του Cartier-Bresson στην Ελλάδα συμπυκνώνουν την ουσία της οπτικής του μέσα από το φακό. Κατά τη διάρκεια των τριών ταξιδιών μέσα σε σχεδόν είκοσι πέντε χρόνια, ενυπάρχουν στο έργο του η λεγόμενη «καλλιτεχνική» φωτογραφία, τραβηγμένη αποκλειστικά για την απόλαυση του δημιουργού της, τυχαία στιγμιότυπα κατά τις περιπλανήσεις του ή εικόνες που προκύπτουν έπειτα από σχολαστική επεξεργασία. Ακόμη, το φωτορεπορτάζ, κύρια δραστηριότητά του μετά τη δημιουργία του πρακτορείου Magnum Photo το 1947, με σκοπό να «περιγράφει έναν λαό» και να «δίνει μαρτυρίες». Καθώς και τα πορτραίτα, τα τοπία και, κυρίως, το κυνήγι της μικρής λεπτομέρειας, ικανής να προβάλει ένα γεγονός της επικαιρότητας, τις ιδιαιτερότητες των ηθών και εθίμων ενός λαού ή ακόμη τις κοινές εμπειρίες που συνδέουν κάθε άνθρωπο ανεξάρτητα από τη χώρα καταγωγής του.
Διαμέσου των φωτογραφιών της ενότητας το κοινό ταξιδεύει σε διαφορετικές περιοχές και αρχαιολογικούς χώρους της Ελλάδας λαμβάνοντας επίσης υπόψιν το πλούσιο και ανέκδοτο αρχειακό υλικό. Εκτός από το κοριτσάκι στη Σίφνο το 1961 και τις δύο ηλικιωμένες να περπατούν κάτω από δύο Καρυάτιδες επί της οδού Ασωμάτων 45, στην Αθήνα, το 1953, ο Cartier-Bresson έχει απαθανατίσει πρόσωπα από το χώρο των τεχνών και των γραμμάτων. Όπως τους Οδυσσέα Ελύτη και Στρατή Ευστρατιάδη· διαμέσου του τελευταίου γνώρισε τον Γιάννη Τσαρούχη και από αυτόν τον Νίκο Χατζηκυριάκο Γκίκα αλλά και τις συνήθειες και τα έθιμα των Αθηναίων, πηγαίνοντας στο Θέατρο «Δόρα Στράτου» καθώς και στις ταβέρνες όπου χορεύουν ζεϊμπέκικο.
Henri Cartier-Bresson, Πίσω από τον Σταθμό Σαιν-Λαζάρ, Πλας ντε λ’Ερόπ, Παρίσι, Γαλλία, 1932. © Fondation Henri Cartier-Bresson / Magnum Photos. Πηγή φωτ.: Ίδρυμα Γουλανδρή
Μία από τις νοσταλγικές φωτογραφίες εκείνη του Σωτήρη Σπαθάρη, το 1953, με δύο φιγούρες του θεάτρου σκιών. Ενώ, μία από εκείνες που εγείρουν την αφήγηση είναι μίας γυναίκας που τινάζει (πιθανόν) ένα χαλί έξω από την αυλή του σπιτιού της, μπροστά στο ωρολόγιο Ανδρόνικου του Κυρρήστου, στην Αθήνα, το 1953.
Αν μη τι άλλο όψεις της Αθήνας και της Ελλάδας που γνωρίζουμε κυρίως μέσα από ελληνικές ταινίες, παρόλο που από την πρώτη διαμονή του Cartier-Bresson, στην Ελλάδα, το 1937, συνοδευόμενος από την πρώτη του σύζυγο, Ratna Mohini, σώζονται μερικές πολύ σπάνιες λήψεις και αρνητικά. Τα περισσότερα καταστράφηκαν από τον ίδιο στα τέλη του 1939, λίγο πριν το ξέσπασμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Η αποφασιστική στιγμή
Εβδομήντα έξι από τις συνολικά 126 φωτογραφίες που περιλαμβάνονται στο λεύκωμα «Η αποφασιστική στιγμή», μαζί με πολλά αρχειακά τεκμήρια, παρουσιάζονται στην ενότητα «Henri Cartier-Bresson. Η αποφασιστική στιγμή» μεταφέροντας το κοινό στις δεκαετίες 1932-1952 της ζωής του Cartier-Bresson. Διάστημα κατά το οποίο περιπλανήθηκε σε χώρες όπως η Γαλλία, η Ιταλία, η Ισπανία, το Μεξικό, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Γερμανία, οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Ινδία, η Κίνα, η Ινδονησία και η Βιρμανία. Οι φωτογραφίες τις οποίες τράβηξε τότε αποκαλύπτουν έναν άνθρωπο που βασανιζόταν ανάμεσα σε μια προσωπική ερμηνεία του εσωτερικού κόσμου του και σε μια πιο παρατηρητική προσέγγιση του εξωτερικού κόσμου.
Σημειωτέον ότι το λεύκωμα εκδόθηκε το 1952 από τον Tériade και τον αμερικανικό εκδοτικό οίκο «Simon & Schuster», η δε απόδοση που δόθηκε – «αποφασιστική στιγμή» – που δεν είχε επιλέξει ο ίδιος, τον ταύτισε σε όλη του τη ζωή.
Henri Cartier-Bresson, Πίσω από τον Σταθμό Σαιν-Λαζάρ, Πλας ντε λ’Ερόπ, Παρίσι, Γαλλία, 1932. © Fondation Henri Cartier-Bresson / Magnum Photos. Πηγή φωτ.: Ίδρυμα Γουλανδρή
Ξεναγήσεις για το κοινό στην έκθεση του Henri Cartier-Bresson θα πραγματοποιούνται καθ’ όλη τη διάρκεια του αφιερώματος ενώ μια ειδικά σχεδιασμένη διαδραστική ξενάγηση με τίτλο «Φωτο-βόλτα στο Παγκράτι» θα πραγματοποιηθεί την Παρασκευή 12 Ιουλίου, όπως επίσης και κάθε Παρασκευή, από τις 30 Αυγούστου. Ομαδικές ή ιδιωτικές ξεναγήσεις πραγματοποιούνται κατόπιν συνεννόησης ενώ εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά έχουν προγραμματιστεί για τον Σεπτέμβριο.
Οι εκθέσεις συνοδεύονται από αναλυτικό κατάλογο με κείμενα των τριών επιμελητών, του Διευθυντή του Ιδρύματος Henri Cartier-Bresson Clément Chéroux, της Υπεύθυνης Συλλογών του Ιδρύματος Henri Cartier-Bresson Aude Raimbault και της Υπεύθυνης Συλλογής του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή Μαρίας Κουτσομάλλη-Moreau. Το φωτογραφικό αφιέρωμα στους Henri Cartier-Bresson και Martine Franck τελεί υπό την αιγίδα του Γαλλικού υπουργείου Πολιτισμού.
Άποψη του αφιερώματος στον Henri Cartier-Bresson που παρουσιάζεται στο Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή. Photo credits © Χριστόφορος Δουλγέρης. Πηγή φωτ.: Ίδρυμα Γουλανδρή
Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή, Ερατοσθένους 13, Αθήνα 11635, Τ: 210 7252895, [email protected] | goulandris.gr. Ώρες λειτουργίας: Δευτέρα, Τετάρτη, Πέμπτη, Σάββατο & Κυριακή 10:00-18:00, Παρασκευή 10:00-20:00. Τρίτη κλειστά.
Κεντρική φωτ.: Henri Cartier-Bresson (1908–2004), Σίφνος, 1961. © Fondation Henri Cartier-Bresson / Magnum Photos. Πηγή φωτ.: Ίδρυμα Γουλανδρή
Περισσότερα για το φωτογραφικό αφιέρωμα στη Martine Franck, στην Άνδρο, στο παρακάτω σημείωμα:
