Farhad Khosrokhavar – ΙΡΑΝ: Οι γυναίκες ενάντια στη θεοκρατία, μτφρ. Χριστίνα Σταματοπούλου, Εναλλακτικές Εκδόσεις, σελ. 272
Η πολιτική εξέγερση των σωμάτων: Μια ανθρωπολογική καταβύθιση στη γυναικεία αντίσταση στο Ιράν
Το Ιράν: Οι γυναίκες ενάντια στη θεοκρατία του Farhad Khosrokhavar είναι ένα πολιτικό δοκίμιο για τη γυναικεία ανυπακοή στο πλαίσιο ενός θεοκρατικού καθεστώτος. Είναι επίσης και μια βαθιά, ανθρωπολογικά και κοινωνιολογικά επεξεργασμένη μαρτυρία για τη σταδιακή ανάδυση ενός σώματος συλλογικής αντίστασης μέσα σε ένα αυστηρότατο θεοκρατικό πλαίσιο· ένα βιβλίο-τομή που διασχίζει τις γραμμές του φύλου, της εξουσίας, της πολιτικής και της καθημερινότητας, για να καταδείξει πώς το φύλο γίνεται το προνομιακό πεδίο ελέγχου, αλλά και εν τέλει, ανατροπής.
Ο Khosrokhavar, Ιρανός κοινωνιολόγος με μακρά ερευνητική διαδρομή στον χώρο του Ισλάμ, της ριζοσπαστικοποίησης και των πολιτισμικών μορφών αντίστασης, αξιοποιεί στο παρόν έργο την πλούσια εμπειρική του γνώση και την ευρύτατη θεωρητική του σκευή για να ερμηνεύσει ένα από τα πιο εντυπωσιακά κοινωνικά φαινόμενα της σύγχρονης Μέσης Ανατολής: την κλιμακούμενη, πολυπρόσωπη και πολύτροπη εξέγερση των Ιρανών γυναικών, ιδίως μετά τη δολοφονία της Μαχσά Αμινί το 2022 η οποία λειτούργησε σαν θρυαλλίδα μιας συσσωρευμένης δυναμικής εξέγερσης δεκαετιών.
Το σώμα ως όριο και διακύβευμα
Η πιο συγκλονιστική συμβολή του βιβλίου είναι ίσως η ανάλυση του γυναικείου σώματος ως κεντρικού τόπου άσκησης βιοπολιτικής εξουσίας. Στο Ιράν, το σώμα της γυναίκας δεν είναι απλώς ατομικό· είναι συλλογικό και πολιτικό. Από την επιβολή της μαντήλας μέχρι την ποινικοποίηση της «ανήθικης» συμπεριφοράς, η θρησκευτική εξουσία έχει οικοδομήσει ένα δίκτυο επιτήρησης που ξεκινά από την οικογένεια και καταλήγει στον κρατικό μηχανισμό, με διασταυρώσεις καθημερινού φόβου, ενοχής και υποταγής.
Ο συγγραφέας δείχνει, με λεπτομέρειες και χωρίς δραματοποιήσεις, πώς αυτό το δίκτυο άρχισε να υφίσταται ρήγματα, κυρίως από τις νεότερες γυναίκες των πόλεων που, αν και γεννημένες μέσα στο καθεστώς, βρήκαν τρόπους να αμφισβητήσουν τα σύμβολα της εξουσίας, αρχής γενομένης από την ενδυμασία. Σταδιακά, η χειραφέτηση ξεπερνά το επίπεδο της εικόνας και διεκδικεί χώρο και φωνή στον δημόσιο βίο: στο πανεπιστήμιο, στη δικηγορία, στη λογοτεχνία, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Ο Khosrokhavar αποφεύγει τις ευκολίες του φιλελεύθερου φεμινιστικού εξωτισμού: δεν παρουσιάζει τις γυναίκες του Ιράν ούτε ως παθητικά θύματα ούτε ως εξιδανικευμένες ηρωίδες. Τις δείχνει στην πολυπλοκότητά τους: ως μανάδες, μορφωμένες, εργάτριες, θρησκευόμενες ή κοσμικές, συχνά αντιφατικές αλλά εν τέλει αποφασισμένες να επαναδιαπραγματευθούν τους όρους της ύπαρξής τους.
Ένα από τα πιο σημαντικά σημεία του βιβλίου είναι η ανάλυση της τωρινής νεανικής εξέγερσης (2022–2023) ως μη θεσμικού κινήματος: χωρίς ηγεσία, χωρίς κομματικό μανδύα, χωρίς πολιτικό πρόγραμμα. Είναι, λέει ο Khosrokhavar, μια αντίσταση της εμπειρίας και της οργής, όχι του σχεδίου. Η γενιά αυτή δεν πιστεύει ούτε στη μεταρρύθμιση του καθεστώτος ούτε στην επανάστασή του. Πιστεύει μόνο στη ριζική ανατροπή, η οποία ξεκινά από την ατομική απειθαρχία και καταλήγει στο συλλογικό σπάσιμο της σιωπής.
Ο συγγραφέας υπογραμμίζει επίσης ότι η θεοκρατία του Ιράν δεν είναι ακίνητη· έχει αποδειχθεί ικανή να ενσωματώνει και να απορροφά αντιστάσεις. Όμως, πλέον βρίσκεται αντιμέτωπη με μια εξέγερση που αφορά τις ίδιες τις δομές της ύπαρξής της, τον πυρήνα της πολιτισμικής της αφήγησης — το πρότυπο της σεμνής, υπάκουης γυναίκας ως εθνικό σύμβολο. Όταν αυτό το σύμβολο καταρρέει, δεν αρκεί η καταστολή.
Ο Khosrokhavar, συνδυάζοντας τη γαλλική κοινωνιολογική παράδοση (Βourdieu, Foucault) με την ευρύτερη ισλαμική σκέψη, κατορθώνει να δημιουργήσει μια θεωρητική πρόταση που δεν είναι αποκομμένη από την πραγματικότητα, αλλά ριζωμένη στην εμπειρία του ιρανικού κοινωνικού ιστού. Το βιβλίο βρίθει από παραδείγματα, στατιστικές, μαρτυρίες, επιτόπια έρευνα, που το καθιστούν ταυτόχρονα επιστημονικό εργαλείο και πολιτικό χρονικό.
Σημαντική είναι η συμβολή του στην κατανόηση του Ισλάμ όχι ως μονολιθικού εχθρού της χειραφέτησης, αλλά ως πεδίου σύγκρουσης ερμηνειών. Στο Ιράν, υπάρχουν φεμινίστριες που κινούνται εντός του θρησκευτικού πλαισίου, απαιτώντας επανερμηνεία του Κορανίου και του οικογενειακού δικαίου. Αυτή η εσωτερική αντίσταση είναι ίσως πιο δύσκολη, αλλά και βαθύτερα ανατρεπτική από την απλή απόρριψη.
Η μετάφραση της Χριστίνας Σταματοπούλου αποδίδει με ακρίβεια και ευκρίνεια τον σύνθετο λόγο του Khosrokhavar. Στην ελληνική του έκδοση από τις Εναλλακτικές Εκδόσεις, το βιβλίο εμφανίζεται σε μια συγκυρία που η συζήτηση για το Ισλάμ, τις γυναίκες και τη Μέση Ανατολή συχνά εκτρέπεται είτε σε ρατσιστικά στερεότυπα είτε σε ρομαντικούς εξωτισμούς. Το έργο αυτό καταφέρνει να αποφύγει και τα δύο: διατηρεί μια κριτική στάση απέναντι στη θεοκρατία, αλλά χωρίς πολιτισμική υπεροψία.
Το Ιράν: Οι γυναίκες ενάντια στη θεοκρατία είναι ένα βιβλίο που διαβάζεται σαν χρονικό μιας κοινωνικής έκρηξης, σαν ψυχογράφημα μιας συλλογικής αγωνίας και σαν ανάλυση ενός κόσμου που δεν αρκείται πια στην υπομονή. Ο Khosrokhavar δείχνει με επιστημονική ακρίβεια και ανθρώπινη ενσυναίσθηση πώς οι Ιρανές γυναίκες δεν ζητούν απλώς ισότητα· ζητούν να επαναπροσδιοριστεί το νόημα της ζωής, της ελευθερίας, της ταυτότητας.
Το βιβλίο αυτό είναι πολύτιμο όχι μόνο ως μαρτυρία και καταγγελία της θρησκευτικής αυταρχικότητας αλλά και ως εργαλείο σκέψης. Είναι μια ανατομία της ελευθερίας, γραμμένη από έναν στοχαστή που ξέρει πως το κοινωνιολογικό βλέμμα δεν αρκεί αν δεν συνοδεύεται από ηθική πυξίδα.
Ο Ξενοφών Α. Μπρουντζάκης είναι συγγραφέας και κριτικός λογοτεχνίας.
