Μια πανευρωπαϊκή έρευνα αποκαλύπτει ένα παράδοξο: πολλοί Έλληνες δηλώνουν πως επιθυμούν έναν ισχυρό ηγέτη που να μπορεί να παρακάμπτει τους κανόνες — αλλά ταυτόχρονα ζητούν ανεξάρτητους δικαστές που να ελέγχουν την εξουσία. Πώς εξηγείται αυτή η αντίφαση;
Το European Election Study (EES), μία από τις μεγαλύτερες ακαδημαϊκές έρευνες στην Ευρώπη για τις ευρωεκλογές, μελετά εδώ και χρόνια τις πολιτικές στάσεις των Ευρωπαίων πολιτών. Τα ευρήματα για την Ελλάδα είναι αποκαλυπτικά — και σε ορισμένα σημεία, ανησυχητικά.
Σε δύο ερωτήσεις που τέθηκαν το 2019 και επαναλήφθηκαν το 2024, οι πολίτες ρωτήθηκαν:
Αν η κυβέρνηση πρέπει να ελέγχεται πάντα από ανεξάρτητους δικαστές.
Αν είναι καλό για τη χώρα να υπάρχει ένας «ισχυρός ηγέτης» που να μπορεί να παρακάμπτει τους νόμους για να φέρνει αποτελέσματα.
Τα δύο ερωτήματα και η διαχρονική τους σύγκριση
Τα ερωτήματα αυτά εξετάστηκαν για πρώτη φορά το 2019 και επαναλήφθηκαν το 2024, προσφέροντας τη δυνατότητα ουσιαστικής διαχρονικής σύγκρισης. Η διατύπωσή τους έχει ως εξής:
Ερώτηση για τη δικαιοσύνη: «Οι αποφάσεις της κυβέρνησης πρέπει πάντα να ελέγχονται από ανεξάρτητους δικαστές.»
Ερώτηση για τον αυταρχικό ηγέτη: «Ένας ισχυρός ηγέτης στην κυβέρνηση είναι καλός για την Ελλάδα, ακόμη κι αν παρακάμπτει τους νόμιμους κανόνες προκειμένου να προχωρήσουν οι απαραίτητες ενέργειες.» 
Η σταθερότητα των απαντήσεων υποδηλώνει ότι μια ισχυρή πλειοψηφία (περίπου δύο στους τρεις πολίτες) συνεχίζει να υποστηρίζει τον έλεγχο της εκτελεστικής εξουσίας από ανεξάρτητους δικαστές, δείχνοντας εμπιστοσύνη στους θεσμούς του κράτους δικαίου. 
Η αποδοχή ηγετών που παρακάμπτουν τους θεσμούς έχει μειωθεί αισθητά. Η μετατόπιση από τη μερική αποδοχή προς την πλήρη απόρριψη καταδεικνύει αυξανόμενη ευαισθησία απέναντι σε αυταρχικές πρακτικές.
Συνδυαστική ανάλυση στάσεων
Για την καλύτερη κατανόηση των στάσεων, οι απαντήσεις ταξινομήθηκαν σε τέσσερις κατηγορίες:
Η πλειοψηφία των πολιτών καταδικάζει την αυταρχική ηγεσία και στηρίζει την ανεξαρτησία των θεσμών. Ωστόσο, η παρουσία μιας όχι ευκαταφρόνητης μειονότητας που συνδυάζει αντικρουόμενες θέσεις αποκαλύπτει ένα βαθύ πολιτικό παράδοξο.
Το παράδοξο των αντιφατικών στάσεων
Περίπου ένας στους επτά πολίτες (13% το 2024) φαίνεται να επιδοκιμάζει ταυτόχρονα την ανεξαρτησία της δικαιοσύνης και την ανάδυση ισχυρών ηγετών που παρακάμπτουν τους κανόνες. Αυτή η θέση είναι εννοιολογικά αντιφατική, καθώς η ύπαρξη ανεξάρτητης δικαιοσύνης αποτελεί θεσμικό ανάχωμα στην αυθαιρεσία της εκτελεστικής εξουσίας. Ο αυταρχικός ηγέτης και ο ανεξάρτητος δικαστής δεν μπορούν να συνυπάρξουν αρμονικά στο ίδιο θεσμικό πλαίσιο.
Το φαινόμενο αυτό μπορεί να εξηγηθεί με διάφορους τρόπους, κυρίως ως έλλειμμα θεσμικής κατανόησης — δηλαδή αδυναμία των πολιτών να αντιληφθούν τις σχέσεις και ισορροπίες μεταξύ των εξουσιών.
Το ποσοστό αυτό αποτελεί τον σκληρό πυρήνα των λαϊκίστικών κομμάτων που υπόσχονται αποτελεσματικές λύσεις στέλνοντας τους πολιτικούς στη φυλακή.
Ένα ευρύτερο ευρωπαϊκό φαινόμενο
Το φαινόμενο δεν περιορίζεται στην Ελλάδα. Παρόμοια — και σε ορισμένες περιπτώσεις εντονότερα — μοτίβα παρατηρούνται και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Ρουμανία και η Ολλανδία. Αυτό υποδηλώνει την ύπαρξη μιας διαρκώς εξελισσόμενης έντασης ανάμεσα στον λαϊκισμό και τη θεσμικότητα, ανάμεσα στην επιθυμία για αποτελεσματική διακυβέρνηση και τη διατήρηση των φιλελεύθερων δημοκρατικών αρχών.
Συμπεράσματα και προοπτικές
Η ταυτόχρονη επιδοκιμασία θεσμικών ελέγχων και αυταρχικών πρακτικών δείχνει ότι πολλοί πολίτες διατηρούν διφορούμενες προσδοκίες από το πολιτικό σύστημα. Εναπόκειται στην ακαδημαϊκή κοινότητα, την κοινωνία των πολιτών και τα εκπαιδευτικά ιδρύματα να εμβαθύνουν στις αιτίες αυτής της διχοτομίας και να ενισχύσουν τη θεσμική κατανόηση — ιδιαίτερα σε περιόδους πολιτικής πίεσης και κρίσης εμπιστοσύνης.
* O Αντώνης Παπακώστας είναι πρώην στέλεχος ΕΕ και Επιστημονικός Συνεργάτης, ΕΛΙΑΜΕΠ.
