Η ιστορία της Ευρώπης είναι γεμάτη από αίγλη και μεγαλείο- αυτοκρατορίες άνθιζαν και κατέρρεαν, από την Αθηναϊκή Δημοκρατία, τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία ως τη Γαλλική και τη Βρετανική αποικιοκρατία. Ωστόσο, η σημερινή Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) αντιμετωπίζει σοβαρές προκλήσεις: την τεχνολογική κυριαρχία των ΗΠΑ και της Κίνας, τη γεωπολιτική αποδυνάμωση και, πλέον, τις συνέπειες του αθέμιτου εμπορίου και των δασμών. Η ερώτηση που τίθεται επιτακτικά είναι: εάν το αθέμιτο εμπόριο και οι δασμοί είναι η χαριστική βολή για την Ευρώπη;
Η Ευρώπη σε πτώση: από το παρελθόν στο παρόν: Οι Ευρωπαίοι έμαθαν από νωρίς να πιστεύουν ότι η ήπειρός τους δεσπόζει στον παγκόσμιο χάρτη. Η Διάσκεψη του Βερολίνου (1884) -όπου η Αφρική «μοιράστηκε» μεταξύ των ευρωπαϊκών δυνάμεων- σφράγισε την Ευρώπη ως κέντρο της παγκόσμιας ισχύος. Οι δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι, κατεξοχήν ευρωπαϊκές τραγωδίες, επιβεβαίωσαν τον ρόλο της. Σήμερα όμως οι σημαντικότερες τεχνολογικές εξελίξεις γίνονται στις ΗΠΑ και στην Κίνα, ενώ η ευρωπαϊκή βιομηχανία έχει αρχίσει να συρρικνώνεται. Η Βρετανία, άλλοτε η μόνη υπερδύναμη, βιώνει τη «μετα-Brexit» φθορά της. Η διάχυτη εντύπωση ότι η Ευρώπη «παραμένει στο παιχνίδι» καταρρέει μπροστά σε στοιχεία όπως το μείγμα ρυθμού αύξησης του ΑΕΠ, η επενδυτική δυναμική και η καινοτομία - όπου η ΕΕ υστερεί πλέον σταθερά έναντι ΗΠΑ και Κίνας.
Το αθέμιτο εμπόριο ως απειλή: Οι αθέμιτες πρακτικές ορισμένων ασιατικών οικονομιών -κυρίως της Κίνας με εμπορικό πλεόνασμα περίπου 1,3 τρισ. το 2024- συνίστανται σε επιδοτήσεις κρατικών επιχειρήσεων, ποσοστώσεις εισαγωγών, διαρκή υποτίμηση του εθνικού νομίσματος, κεφαλαιακούς ελέγχους, και τιμές εξαγωγών κάτω του κόστους. Αυτές οι πρακτικές έχουν οδηγήσει σε εμπορικά ελλείμματα πολλών χωρών, συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ και της ΕΕ. Η ΕΕ έχει έλλειμμα $303 δισ. με την Κίνα, και οι ΗΠΑ $295 δισ. με την Κίνα το 2024. Η ΕΕ εισάγει το 21,3% των εισαγωγών της από την Κίνα.
Οι ΗΠΑ με εισαγωγές το 2024 $4,11 τρισ. και εξαγωγές $3,19 τρισ. είχαν εμπορικό έλλειμμα $1,21 τρισ. Αφαιρώντας το πλεόνασμα των υπηρεσιών ($295 δισ.) το καθαρό έλλειμμα ήταν $917 δισ. Ως αντίδραση, οι Ηνωμένες Πολιτείες κήρυξαν «εθνική έκτακτη ανάγκη» τον Απρίλιο του 2025, επιβάλλοντας 10 % δασμό σε όλα τα εισαγόμενα αγαθά από 5 Απριλίου και ακολούθως αμοιβαίους δασμούς (11 – 50 %) σε 57 χώρες, συμπεριλαμβανομένης της ΕΕ, οι οποίοι στις 9 Απριλίου αναβλήθηκαν για 90 ημέρες ώστε να υπάρξει περιθώριο διαπραγματεύσεων για τη μείωση των δασμών και την άρση των αθέμιτων πρακτικών στο διεθνές εμπόριο.
Οι διαπραγματεύσεις των 90 ημερών: Στις 2 Απριλίου 2025, ο Αμερικανός πρόεδρος διέταξε παύση για 90 ημέρες των βασικών δασμών σε χώρες όπως η ΕΕ, η οποία είχε προγραμματίσει αντιδασμούς ύψους €21 δισ. Ταυτόχρονα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, υπό τον Επίτροπο Σέφκοβιτς, ανέβαλε την εφαρμογή των δικών της αντιδασμών για 90 ημέρες και επεξεργάζεται πρόταση αγοράς αμερικανικών προϊόντων (υγροποιημένο φυσικό αέριο, σόγια κ.ά.) αξίας €50 δισ., ώστε να μειωθεί το εμπορικό έλλειμμα με τις ΗΠΑ όπου το 2024 ήταν $236 δισ., μείον πλεόνασμα υπηρεσιών ΗΠΑ $75 δισ., άρα καθαρό έλλειμμα ΕΕ με ΗΠΑ $161 δισ.
Αυτές οι κινήσεις αποδεικνύουν ότι η ΕΕ συντάχθηκε -τυπικά τουλάχιστον- με τις ΗΠΑ στην προσπάθεια καταπολέμησης των αθέμιτων πρακτικών των τρίτων χωρών αλλά η ΕΕ δεν προστατεύεται από τον αθέμιτο ανταγωνισμό που ήδη υπόκειται. Οπότε, η ΕΕ θα παραμείνει μόνη της στην αντιμετώπιση των εμπορικών της ελλειμμάτων κυρίως με αυτό της Κίνας (€303 δισ.).
Η Ευρώπη μετά τις αθέμιτες πρακτικές- μια κρίσιμη επιλογή: Όταν οι ΗΠΑ επιτύχουν μείωση του εμπορικού ελλείμματος μέσω συμφωνιών με Ινδία, Νότια Κορέα, Ιαπωνία, ΕΕ κ.ά., η Κίνα θα στραφεί σε άλλες αγορές, κυρίως στην ΕΕ πού εισάγει το 21.3% των εισαγωγών της από την Κίνα, δυσχεραίνοντας περαιτέρω τις ευρωπαϊκές εταιρίες να εξάγουν τα ευρωπαϊκά προϊόντα τους. Τα αγαθά που η Κίνα δε θα εξάγει πλέον στις ΗΠΑ, ενδέχεται να «κατευθυνθούν» προς την ΕΕ - αυξάνοντας το έλλειμμα της ΕΕ με την Κίνα. Το δίλημμα για την ΕΕ είναι διττό:
1. Να εναρμονισθεί πλήρως με τις ΗΠΑ, αλλά και με άλλες ελλειμματικές χώρες ρίχνοντας όλους τους πόρους στην καταπολέμηση της κινεζικής υπεροχής-μία επιλογή όμως που απαιτεί μεγαλύτερη συνέργεια σε τομείς όπως ενέργεια, έρευνα και ανάπτυξη και κοινή βιομηχανική στρατηγική για να μπορέσει να προστατευθεί από τις χώρες που ακολουθούν αθέμιτες πρακτικές στο διεθνές εμπόριο.
2. Να επιχειρήσει μια «ευρωπαϊκή λύση», με δικά της κίνητρα προστασίας της εγχώριας παραγωγής (δασμοί, επιδοτήσεις), ρισκάροντας την επιδείνωση των σχέσεων με τις ΗΠΑ και πιθανή περιθωριοποίηση στις αμερικανικές αγορές.
Επιπτώσεις στην εσωτερική αγορά: Η προστασία της ευρωπαϊκής βιομηχανίας με δασμούς ή ποσοστώσεις θα οδηγήσει αναγκαστικά σε αύξηση των προϊόντων «make in EU». Ωστόσο, χωρίς επενδύσεις σε κρίσιμες τεχνολογίες (αμυντική υποδομή, ψηφιακή βιομηχανία, Τεχνητή Νοημοσύνη κλπ.), οι ευρωπαϊκές επιχειρήσεις κινδυνεύουν να μείνουν πίσω. Παράλληλα, αυξημένα δασμολογικά εμπόδια αυξάνουν το κόστος εισροών (π.χ. ενεργειακά προϊόντα, σπάνιες γαίες), καθιστώντας λιγότερο ανταγωνιστικά τα ευρωπαϊκά προϊόντα στο παγκόσμιο εμπόριο.
Πολιτικές και γεωπολιτικές διαστάσεις: Η ΕΕ οφείλει να συνδυάσει οικονομικά και γεωπολιτικά κίνητρα. Αν παραμείνει «θολή» στις επιδιώξεις της, θα βρεθεί σε ανακωχή ανάμεσα στις ΗΠΑ και την Κίνα, χωρίς τη βούληση ή τη δυνατότητα να επιτύχει κανένα από τα δύο. Μια αμυνόμενη ΕΕ, που θα εστιάζει αποκλειστικά σε δασμούς χωρίς συνοδευτικό σχεδιασμό βιομηχανικής πολιτικής, θα καταλήξει σε εσωτερική διάσπαση: κράτη-μέλη με ισχυρή βιομηχανική παράδοση (Γερμανία, Γαλλία) θα συγκρούονται με λιγότερο παραγωγικές οικονομίες (Μάλτα, Βουλγαρία), υπονομεύοντας την ενότητα της Ένωσης.
Εναλλακτικές λύσεις και προτάσεις: Μερικές στρατηγικές που η ΕΕ θα μπορούσε να ακολουθήσει είναι:
1. Κοινή ευρωπαϊκή βιομηχανική στρατηγική: συντονισμός επενδύσεων σε κρίσιμους κλάδους (μικροηλεκτρονική, Τεχνητή Νοημοσύνη, νέα υλικά κλπ. ), με κοινοτικό «Ταμείο Καινοτομίας» και χρηματοδότηση μέσω ΕΤΠΑ και NextGenerationEU.
2. Διαπραγματευτικός άξονας με ΗΠΑ: αξιοποίηση του τεράστιου αμερικανικού κεφαλαίου και τεχνογνωσίας για κοινές ventures, π.χ. στους τομείς της αμυντικής βιομηχανίας και της ψηφιακής μετάβασης, ώστε να εξισορροπηθούν οι πιέσεις των κινεζικών και άλλων εταιρειών.
3. Συμφωνίες ελεύθερων ζωνών με τρίτες χώρες: με έμφαση σε αναδυόμενες αγορές (Ινδία, χώρες ASEAN, Αφρική κλπ.), για να δημιουργηθούν εναλλακτικές ροές εμπορίου.
4. Βιωσιμότητα και ευελιξία: ενθάρρυνση ενεργειακών επιχειρήσεων, χρήση ηλεκτρικής ενέργειας από άλλες πηγές όχι μόνο από τις ΑΠΕ, και στρατηγική αποθεματοποίηση κρίσιμων υλικών, ώστε να μην επαναληφθεί η εξάρτηση από εξαγωγές τρίτων χωρών.
Το αθέμιτο εμπόριο και οι αμοιβαίοι δασμοί απειλούν την ΕΕ όχι μόνο οικονομικά, αλλά και πολιτικά· δεν πρόκειται απλώς για «εμπορική διαμάχη», αλλά για το διακύβευμα της βιωσιμότητας της ευρωπαϊκής βιομηχανίας, της κοινωνικής συνοχής και της γεωπολιτικής αυτονομίας.
Η επιλογή είναι καθαρή: ή η ΕΕ θα ανασυνταχθεί με κοινό σχέδιο βιομηχανικής ανάπτυξης και διαπραγματευτικό προσανατολισμό που συνδυάζει ΗΠΑ και τρίτες αγορές, ή κινδυνεύει να παραμείνει «παρατηρητής» ενός κόσμου που μετασχηματίζεται ταχύτατα, ενώ η παλαιά ευρωπαϊκή αίγλη θα γίνει απλώς ένα τουριστικό αξιοθέατο.
Δε θα πρέπει να μας διαφεύγει ότι οι δασμοί δεν είναι η καλύτερη λύση για να εξισορροπηθεί το παγκόσμιο εμπόριο και να μετριαστούν ή να εξαλειφθούν οι αθέμιτες πρακτικές του διεθνούς εμπορίου. Η βέλτιστη λύση θα ήταν οι χώρες με εμπορικά ελλείμματά να συνασπιστούν και να υποχρεώσουν τις χώρες που συσσωρεύουν εμπορικά πλεονάσματα, να εγκαταλείψουν τη χρήση αθέμιτων πρακτικών στο διεθνές εμπόριο, να εισάγουν προϊόντα ώστε να μειωθούν τα πλεονάσματα τους, να αναπτύξουν την εσωτερική κατανάλωση και να μειώσουν την υπερπαραγωγή τους.
Χωρίς ένα τέτοιο συνασπισμό, υπάρχει ο κίνδυνος μόνο οι ΗΠΑ να αποτρέψουν τις αθέμιτες πρακτικές των άλλων χωρών προς τις ΗΠΑ. Έτσι οι υπόλοιπες ελλειμματικές χώρες συμπεριλαμβανομένου και της ΕΕ, θα συνεχίζουν μόνες τους και αδύναμες, να υπόκεινται τις αθέμιτες πρακτικές, οι οποίες θα γίνουν ακόμα πιο σφοδρές και μέσω της αύξησης των εμπορικών ελλειμμάτων τους, θα «μεταναστεύει» ο πλούτος τους προς τις πλεονασματικές χώρες.
*Ο Ατσαλάκης Γιώργος είναι οικονομολόγος, Αναπληρωτής Καθηγητής Πολυτεχνείου Κρήτης και Εργαστήριο Ανάλυσης Δεδομένων και Πρόβλεψης.
