Η καινοτόμος μέθοδος του Γνωσιακού Συμπεριφορικού Δράματος (Cognitive Behaviour Drama CBD) «ξεδιπλώνεται» μέσα από τη διαδραστική παράσταση μυστηρίου «ΕΚΕΙΝΗ» που απευθύνεται σε θεραπευτές και γονείς. Πρόκειται για μια διαδραστική παράσταση μυστηρίου αφιερωμένη στον αυτισμό, που ενώ δεν κάνει καμία αναφορά στον αυτισμό, χαρτογραφεί μέσα από ένα παιχνίδι μυστηρίου διαδρομές συνάντησης δυο φαινομενικά ασύμβατων κόσμων. Παιχνίδια του φωτός και της σκιάς λειτουργούν καταλυτικά, καθώς μεταμορφώνουν τον σκηνικό χώρο, έμψυχα και άψυχα αντικείμενα, δημιουργώντας μια νέα πραγματικότητα που καταδεικνύει την υποκειμενικότητα της αλήθειας.
Το κουβάρι της ιστορίας ξετυλίγεται με την ενεργή συμμετοχή του κοινού στη δράση. Μέσα από μια αλληλουχία δράσεων και εικόνων, το κοινό οδηγείται να κατανοήσει βιωματικά την πολυπλοκότητα των άγραφων κοινωνικών κανόνων συμπεριφοράς που πολλοί από εμάς θεωρούν δεδομένους και να αντιληφθεί την απόσταση και τη διαδρομή που πρέπει κάποιος να διανύσει για να τους αποκωδικοποιήσει.
Η παράσταση αποτελεί μέρος μιας 4ωρης συνεδρίας για θεραπευτές και γονείς, που στόχο έχει την καλύτερη κατανόηση των αναγκών και των δυσκολιών που αντιμετωπίζουν παιδιά και έφηβοι στο φάσμα του αυτισμού, και του τρόπου αντιμετώπισης αυτών των δυσκολιών με την καινοτόμο μέθοδο του Γνωσιακού Συμπεριφορικού Δράματος.
Η μέθοδος για ένα ψυχοπαιδαγωγικό μοντέλο βασισμένο σε επιστημονική μελέτη που πραγματοποιήθηκε στο πανεπιστήμιο Trinity της Ιρλανδίας και είναι ειδικά σχεδιασμένο για την αντιμετώπιση των κοινωνικών και επικοινωνιακών δυσκολιών που συχνά αντιμετωπίζουν υψηλά λειτουργικά παιδιά με αυτισμό. Συνδυάζει για πρώτη φορά την τέχνη του θεάτρου με αρχές και τεχνικές από θεραπευτικές μεθόδους της ψυχολογίας, όπως η γνωσιακή και η συμπεριφορική.
Aρχή του προγράμματος είναι η αποδοχή της διαφορετικότητας και ο σεβασμός στον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο τα άτομα με αυτισμό βιώνουν τον κόσμο και επεξεργάζονται τις πληροφορίες. Τα παιδιά δεν καλούνται να αποστηθίσουν κοινωνικούς κανόνες συμπεριφοράς αλλά οδηγούνται μέσα από μία διαδικασία επίλυσης προβλημάτων να ανακαλύψουν την αποτελεσματικότητα της κάθε συμπεριφοράς αναφορικά με το πλαίσιο στο οποίο εκδηλώνεται. Το κίνητρο για την εμφάνιση μιας επιθυμητής συμπεριφοράς και /ή την εξάλειψη μιας ανεπιθύμητης είναι ενδογενές καθώς βρίσκεται στην κατανόηση της χρησιμότητάς της για την επίτευξη ενός σκοπού και όχι σε εξωτερικούς ενισχυτές. Στην ουσία η συνέπεια της επιθυμητής συμπεριφοράς είναι ο ενισχυτής της και το κίνητρο εκδήλωσής της.
Στόχος του προγράμματος είναι να βοηθήσει τους συμμετέχοντες να ανακαλύψουν βιωματικά τους κανόνες κοινωνικής αλληλεπίδρασης και να ξεπεράσουν προσωπικές δυσκολίες όπως φοβίες, άγχη, στερεοτυπίες, αντίσταση στην αλλαγή και έλλειψη αυτοπεποίθησης. Αφορμή φανταστικές ιστορίες στις οποίες τα παιδιά καλούνται να γίνουν συν-δημιουργοί έτσι ώστε να τους αφορούν προσωπικά και να γίνουν η κινητήριος δύναμη που θα τους ωθήσει να θέλουν να υπερνικήσουν όλα τα εμπόδια - «δοκιμασίες» - προκειμένου να τις δουν να ολοκληρώνονται. Οι δοκιμασίες αυτές στοχεύουν να τονώσουν την αυτοπεποίθηση των παιδιών και να τους προσφέρουν την ευκαιρία να αναπτύξουν και να εξασκήσουν δεξιότητες στις οποίες δυσκολεύονται.
Η δομή μιας συνεδρίας περιλαμβάνει 5 στάδια. Το πρώτο στάδιο είναι η αφορμή, ο τρόπος δηλαδή με τον οποίο ο θεραπευτής επιλέγει να εισάγει τη φανταστική ιστορία προκειμένου να κεντρίσει την προσοχή των παιδιών. Ανάλογα με τα ενδιαφέροντά τους, αφορμή μπορεί να είναι ένα δρακάκι που ήρθε να τους επισκεφθεί, μια κομματιασμένη φωτογραφία ενός τρένου, ένα κουτί με την επιγραφή «Προσοχή Κίνδυνος», ένα ματωμένο μαντίλι, ή ένα γράμμα από κάποιον που ζητά βοήθεια.
Το δεύτερο στάδιο είναι η επένδυση, όπου ο θεραπευτής καλεί τα παιδιά να συνεισφέρουν τις δικές τους ιδέες στην ιστορία έτσι ώστε να μην πρόκειται για την ιστορία του ενήλικα που μπορεί και να μην τους αφορά αλλά για την δική τους ιστορία που θα έχουν προσωπικό λόγο να θέλουν να τη δουν να εξελίσσεται. Για παράδειγμα στην ιστορία του μικρού δεινόσαυρου, ο θεραπευτής θα παροτρύνει τους μαθητές να του δώσουν ένα όνομα, να του μιλήσουν για τα αγαπημένα τους παιχνίδια, να παίξουν μαζί του, να τον ταΐσουν, να τον νανουρίσουν και να γίνουνε φίλοι.
Το τρίτο στάδιο είναι η παρουσίαση του προβλήματος. Το δεινοσαυράκι που αγαπήσανε εξαφανίστηκε και κινδυνεύει. Αυτό είναι το κίνητρο που θα ωθήσει τα παιδιά να περάσουν μια σειρά από εμπόδια (δοκιμασίες) για να φτάσουν στο στόχο τους - να σώσουν το δεινοσαυράκι.
Οι δοκιμασίες/τα εμπόδια αποτελούν το τέταρτο στάδιο στο οποίο ο θεραπευτής καλείται να εντάξει όλους τους ψυχοεκπαιδευτικούς του στόχους. Για να φτάσουν για παράδειγμα στην παραμυθοχώρα που ζουν οι αγαπημένοι τους ήρωες θα πρέπει να έρθουν αντιμέτωποι με την κακιά μάγισσα που χάνει τις δυνάμεις της όταν την κοιτάζουν στα μάτια (ανάπτυξη βλεμματικής επαφής), να πετάξουν με το μαγικό χαλί που παίρνει εντολές μόνο από φίλους (ανάπτυξη συνεργατικότηταςκαι δεκτικής γλώσσας), να κλέψουν το ξόρκι από το ξωτικό (θεωρία του νου), να κοιμίσουν το δράκο (επίλυση προβλήματος), να πείσουν το θλιμμένο δελφίνι να τους βοηθήσει να περάσουν στην απέναντι όχθη (κατανόηση συναισθημάτων, ενσυναίσθηση), να μην μαρτυρήσουν το μυστικό στην πονηρή αλεπού (έλεγχος παρόρμησης - σύμφωνα με την θεωρία της εκτελεστικής λειτουργίας).
Η επιλογή και η διαδοχή των δοκιμασιών/ δραστηριοτήτων παίζει σημαντικό ρόλο στην επιτυχία του προγράμματος παρέμβασης. Οι αρχικές δραστηριότητες βασίζονται στις ικανότητες και τα ενδιαφέροντα των συμμετεχόντων. Πρωταρχικός στόχος είναι να τονωθεί η αυτοεκτίμησή τους και να δημιουργηθεί ένα μοτίβο υποστήριξης θετικών συμπεριφορών. Επίσης, για να κρατηθεί αμείωτο το ενδιαφέρον των παιδιών, σημαντικό ρόλο παίζει η διατήρηση ισορροπίας μεταξύ πνευματικών και κινητικών δραστηριοτήτων καθώς και ο ρυθμός εναλλαγής τους.
Το πέμπτο και τελικό στάδιο είναι η επίλυση του προβλήματος, όπου ολοκληρώνεται η φανταστική ιστορία. Τα παιδιά φτάνουν στον τελικό τους στόχο (π.χ. βρίσκουν το δεινοσαυράκι/ φτάνουν στην παραμυθοχώρα) και βιώνουν την επιτυχία (θετική ενίσχυση) που θα τονώσει την αυτοπεποίθησή τους όσον αφορά στην ικανότητά τους να ελέγχουν το περιβάλλον, αλλά και θα αποτελέσει το κίνητρο για νέες περιπέτειες (νέες ευκαιρίες για μάθηση).
Ο Κίεραν (Kieran) ήταν 11 χρονών όταν ξεκίνησε την παρέμβαση και πήγαινε στην τελευταία τάξη του δημοτικού σε ειδικό τμήμα για παιδιά με Διαταραχές Αυτιστικού Φάσματος σε δημόσιο σχολείο του Δουβλίνου. Ήταν ένα έξυπνο και ομιλητικό παιδί με ιδιαίτερα πλούσιο λεξιλόγιο που χρησιμοποιούσε με ευφράδεια τόσο στον γραπτό όσο και στον προφορικό λόγο και έφεση στη μουσική. Ωστόσο, παρουσίαζε δυσκολίες στην επικοινωνία και τη δημιουργία σχέσεων με συνομηλίκους. Η παρέμβαση ξεκίνησε με αρχικό αίτημα από τους γονείς του, την ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων. Η έξαρση όμως μιας μακροχρόνιας φοβίας που είχε για τα στεγνωτήρια χεριών, μετατόπισε το βάρος της παρέμβασης στην εξάλειψή της, καθώς αποτελούσε την αιτία καθημερινών εκρήξεων συμπεριφοράς στο σχολείο που εμπόδιζαν την ενσωμάτωση και αποδοχή του.
Λαμβάνοντας υπόψη το ενδιαφέρον του Κίεραν για τις ιστορίες μυστηρίου, δημιουργήσαμε ένα σενάριο στο οποίο θα είχε την ευκαιρία να διαλευκάνει μια τέτοια υπόθεση (αφορμή). Η (επένδυση) έγινε στο ρόλο του ντετέκτιβ όπου ο Κieran διάλεξε το κωδικό του όνομα, έφτιαξε το γραφείο του, το διακόσμησε, επέλεξε την επωνυμία και στη συνέχεια κλήθηκε να επιλύσει το μυστήριο της εξαφάνισης πέντε μαθητών που έφυγαν για μονοήμερη εκδρομή και δεν επέστρεψαν ποτέ (πρόβλημα). O Κίεραν να λύσει το μυστήριο έπρεπε να ακολουθήσει τα χνάρια των παιδιών, μια δύσκολη όλο εμπόδια διαδρομή (δοκιμασίες). Τα εμπόδια ήταν σχεδιασμένα έτσι ώστε να δημιουργήσουν στον Κίεραν ένα συναίσθημα ανταγωνιστικό με αυτό του φόβου (υπερηφάνεια για τα κατορθώματά του) πριν την σταδιακή του έκθεση στο φοβικό ερέθισμα. Έτσι, ο Κίεραν πέρασε από βουνά, από λαγκάδια, την άγρια ζούγκλα μέχρι που αντίκρισε το πρώτο στοιχείο - ένα τεράστιο αποτύπωμα ποδιού - από το οποίο συμπέρανε ότι κάποιος δράκος ευθυνόταν για την εξαφάνιση των παιδιών.
Τότε ο θεραπευτής προκειμένου να τον προετοιμάσει για την έκθεσή του στο φοβικό ερέθισμα τον προειδοποίησε ότι ο δράκος ήταν πολύ τρομακτικός κι ότι έβγαζε καπνούς, φωτιές και ζεστό αέρα από το στόμα του. Ενώ για να σπάσει τη συμπεριφορική αλυσίδα, όπου ο ενήλικας παροτρύνει το παιδί να αντιμετωπίσει τη φοβία του κι εκείνο αντιστέκεται τον απέτρεψε από το να τον συναντήσει. Ο Κίεραν δήλωσε «ατρόμητος» και μια ακόμα σειρά από εμπόδια ακολούθησαν μέχρι να φτάσει στο παλάτι του δράκου, όπως κολύμπι στη λίμνη με τους καρχαρίες, διαδρομή μέσα από το δάσος με τα δηλητηριώδη φυτά, πάλη με τους γίγαντες. Εκεί, στην κορύφωση της δράσης, έκλεισε η πρώτη συνεδρία προκειμένου να αυξηθεί η προσμονή και το κίνητρο του για τη συνάντηση με τον τρομερό δράκο.
Πράγματι στην δεύτερη συνάντηση ο Κίεραν ζητούσε ανυπόμονα να δει τον δράκο. H συνεδρία οργανώθηκε έτσι ώστε να τον οδηγήσει σε βαθμιαία έκθεση στο φοβικό ερέθισμα. Μπαίνοντας στο παλάτι αντί για τον τρομερό δράκο (το στεγνωτήριο χεριών - ύψιστο φοβικό ερέθισμα), συνάντησε το γιο του, το μικρό δρακάκι (ένα πιστολάκι μαλλιών - λιγότερο αγχογόνο ερέθισμα- καθώς είναι μικρότερο σε μέγεθος, κάνει λιγότερο θόρυβο και βγάζει αέρα με μικρότερη ένταση). Το δρακάκι ήταν αρχικά βουβό και θα παρέμενε έτσι αν ο ίδιος ο Κieran δεν αποφάσιζε να το ενεργοποιήσει τραγουδώντας τον μουσικό κωδικό που αναγραφόταν στην κοιλιά του (το τραγούδι λειτουργούσε ως ενισχυτής για τον Κίεραν). Με αυτόν τον τρόπο, ο έλεγχος της έκθεσης στο φοβικό ερέθισμα μετατοπίστηκε από τον θεραπευτή στον Κίεραν, ο οποίος χωρίς δισταγμό τραγούδησε τον κωδικό. Το δρακάκι ενεργοποιήθηκε και τον κάλεσε κοντά του -πρόσχημα για να διερευνήσουμε αν η φοβία του είχε αισθητηριακή βάση κι αν ήταν έτοιμος για το επόμενο βήμα που αφορούσε στην έκθεσή του στο ύψιστο φοβικό ερέθισμα (το στεγνωτήριο χεριών). Ο Κίεραν πλησίασε χωρίς δυσκολία και ρώτησε για τα παιδιά που εξαφανίστηκαν. Το δρακάκι τότε τον παρέπεμψε στον πατέρα του το Μεγάλο Δράκο (ύψιστο φοβικό ερέθισμα) ενώ τον προειδοποίησε ότι ήταν πολύ άγριος, έκανε περισσότερο θόρυβο από εκείνον κι έβγαζε πιο ζεστό αέρα.
Κίεραν είπε ότι ήταν πολύ γενναίος και επέμεινε να τον συναντήσει. Τότε το δρακάκι του έδωσε ένα κομμάτι πλαστελίνη και του πρότεινε να τον καλοπιάσει μ’ ένα δώρο καθώς σπάνια δεχόταν επισκέψεις. Ο Κίεραν έφτιαξε με την πλαστελίνη ένα ανθρωπάκι - έναν φίλο για το δράκο όπως εξήγησε. Έτσι κατόρθωσε να πάρει άδεια να τον επισκεφθεί - υπό έναν όμως όρο - να τηρήσει το «πρωτόκολλο» του παλατιού όταν θα έμπαινε στα ιδιαίτερα διαμερίσματά του δράκου (τουαλέτα). Το πρωτόκολλο δεν ήταν άλλο από συγκεκριμένες οδηγίες (να κάνει 5 βήματα - να βρει το ροζ υγρό - να το αλείψει στα χέρια του - να ανοίξει τη βρύση - να τα ξεπλύνει - να χοροπηδήσει 3 φορές - και πάτησε το μάγουλο του δράκου) που θα έπρεπε να ακολουθήσει κατά την έκθεσή του στο φοβικό ερέθισμα.
Στόχος των οδηγιών ήταν να δώσουν στον Κίεραν μια εναλλακτική λειτουργική συμπεριφορά που θα αντικαθιστούσε το εδραιωμένο μοτίβο αποφυγής, αποσπώντας την προσοχή του από το φοβικό ερέθισμα και στρέφοντας την στη ακριβή εκτέλεση των οδηγιών. Ο Κίεραν μπαίνοντας στην τουαλέτα είχε το νου του στις οδηγίες, διάβαζε και εκτελούσε. Όταν κάποια στιγμή φάνηκε να διστάζει, ο θεραπευτής του είπε ότι είχε μόνο 10 δευτερόλεπτα για να δράσει πριν λήξει ο χρόνος της επίσκεψης. Η δραματική ένταση που προκλήθηκε από τον χρονικό περιορισμό δεν άφησε στον Κίεραν περιθώριο να κάνει δεύτερες σκέψεις αλλά τον ώθησε να τρέξει και να πατήσει το κουμπί. Ένα σημείωμα, κομμένο σε μικρά κομματάκια, πετάχτηκε από το στόμιο του στεγνωτήρα κι ο Κίεραν έμεινε εκεί να το ενώσει προκειμένου να διαβάσει τι έγραφε. Στόχος του σημειώματος ήταν να «αναγκάσει» τον Κίεραν να μείνει εκτεθειμένος στο φοβικό ερέθισμα για παρατεταμένο χρονικό διάστημα μέχρι να υποχωρήσουν τα φοβικά συμπτώματα (π.χ. ταχυκαρδία) ώστε να εξαλειφθεί η φοβία. Σε αντίθετη περίπτωση - αν ο Kieran έτρεχε να φύγει μόλις πατούσε το κουμπί – θα ενισχυόταν η συμπεριφορά αποφυγής από το αίσθημα ανακούφισης που θα ένιωθε με την απομάκρυνσή του. Το σημείωμα έγραφε «... νιώθω μεγάλη μοναξιά…. όλοι με φοβούνται… ειδικά τα παιδιά… έχω ανάγκη από αγάπη ». Μόλις το διάβασε ο Κίεραν έτρεξε και αγκάλιασε τον δράκο.
Σε ηχογραφημένο μήνυμα ακούστηκε ο δράκος να του λέει ότι είναι πολύ γενναίος και πραγματικός φίλος (θετική ενίσχυση). Ο Kieran χαμογέλασε με περηφάνια και αναφώνησε «..ναι, αυτός είμαι». Στη συνέχεια ο δράκος του ζήτησε να πείσει έναν ενήλικα να έρθει να τον συναντήσει. Στόχος μας εδώ ήταν να εντάξουμε τον πατέρα του στο πρόγραμμα προκειμένου να δώσουμε στον Κίρεαν την ευκαιρία να εκτεθεί επανειλημμένα στο φοβικό ερέθισμα σε διαφορετικά περιβάλλοντα για να συντηρηθεί και να γενικευτεί η προσαρμοστική του συμπεριφορά. Ο Κίεραν έτρεξε να φωνάξει τον πατέρα του να γνωρίσει το δράκο. Εκείνος κατόπιν συνεννοήσεως αρνήθηκε λέγοντας ότι φοβάται. Τότε ο Κίεραν για να τον καθησυχασει του είπε ότι δεν είχε να φοβηθεί τίποτα αφού ήταν με τον Πητ (το όνομά του για την αποστολή) τον γενναιόκαρδο.
Μέσα σε δυο συνεδρίες ο Κίεραν κατάφερε να αντιμετωπίσει για πρώτη φορά την εννιάχρονη φοβία του για τα στεγνωτήρια χεριών, κάτι που δεν είχε καταφέρει με καμία άλλη παρέμβαση όλα τα προηγούμενα χρόνια. Τα αποτελέσματα γενικεύτηκαν και παρέμειναν πέντε χρόνια μετά την ολοκλήρωση της παρέμβασης.
WHO IS WHO
Η Δρ. Χάρις Καρνέζη γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Αθήνα. Σπούδασε υποκριτική στη Δραματική Σχολή Αθηνών του Γιώργου Θεοδοσιάδη και δούλεψε επαγγελματικά ως ηθοποιός για δέκα χρόνια. Πήρε Μάστερ στο «Θέατρο στην Eκπαίδευση» από το University of Central England στο Birmingham και έκανε διδακτορικό με υποτροφία στο τμήμα ψυχολογίας του πανεπιστήμιο του Δουβλίνου, Trinity College Dublin.
Κατά τη διατριβή της μελέτησε τις ανάγκες παιδιών με υψηλής λειτουργικότητας αυτισμό και σχεδίασε ένα νέο εκπαιδευτικό μοντέλο για τα παιδιά αυτά, το «Γνωσιακό Συμπεριφορικό Δράμα» που συνδυάζει την τέχνη του θεάτρου με αρχές από γνωσιακές και συμπεριφορικέςθεραπείες. Για τη μελέτη της αυτή χρηματοδοτήθηκε από το Ιρλανδικό Κρατικό Συμβούλιο Ειδικής Εκπαίδευσης ενώ παράλληλα της απονεμήθηκε και το μεταπτυχιακό βραβείο έρευνας του πανεπιστημίου του Δουβλίνου. Στην Ελλάδα τιμήθηκε με το βραβείο Γυναίκα Επιστήμων της Χρονιάς, το 2009. Έχει παρουσιάσει τα αποτελέσματα της μελέτης της σε διεθνή συνέδρια σε Ιρλανδία, Ισπανία, Αυστραλία, Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής και Μεξικό. Έχει διδάξει τη μέθοδο σε πάνω από 500 επαγγελματίες ψυχικής υγείας (ψυχολόγους, εργοθεραπευτές, λογοθεραπευτές και δασκάλους ειδικής αγωγής) σε Ιρλανδία, Αυστραλία, Αμερική και Ελλάδα, ενώ το πρόγραμμα έχει εφαρμοστεί σε ειδικά σχολεία και κλινικές σε Αυστραλία και Ιρλανδία και εφαρμόζεται ευρέως στην Ελλάδα από πολλά κέντρα ειδικής διαπαιδαγώγησης. Πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις της Αμερικανικής Ψυχολογικής Εταιρίας (APA Journals) η μελέτη της αναφορικά με την προσέγγιση του Γνωσιακού Συμπεριφορικού Δράματος, ως μεθόδου εξάλειψης παιδικών φοβιών. Είναι μέλος του Σωματείου Ελλήνων Ηθοποιών και του Autism Theatre Research Network.
