Η τριλογία των μεταναστεύσεων των Κυθηρίων του 18ου-20ου αιώνα

Τα Κύθηρα από τον 18ο έως τον 20ό αιώνα χαρακτηρίζονταν από υπερπληθυσμό και οικονομική καχεξία, με αποτέλεσμα ακόμη και η βιολογική επιβίωση των κατοίκων να είναι δύσκολη. Επομένως, η μόνη λύση ήταν η μετανάστευση κατά προτίμηση στα παροικιακά κέντρα της οθωμανικής κυριαρχίας. Αυτές τις μεταναστεύσεις ανιχνεύει και αναλύει η ομότιμη καθηγήτρια Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου, Κούλα Κασιμάτη, στην τριλογία που άρχισε να δημοσιεύει από το 2011.

Πιο συγκεκριμένα, η πρώτη μελέτη αφορά τους Κυθηρίους στην Αλεξάνδρεια που δημοσιεύτηκε σε α΄ έκδοση το 2011 και σε β΄ αναθεωρημένη και συμπληρωμένη με τον τίτλο «Η Αλεξάνδρεια των Κυθηρίων» το 2018. Η δεύτερη, με τον τίτλο «Σμύρνη τα μείζονα Κύθηρα», εκδόθηκε το 2014 και η τρίτη που αφορά τους Κυθηρίους στη Ρουμανία και την Κωνσταντινούπολη κυκλοφόρησε τον Απρίλιο του 2018.

Οι πρώτες αποδημίες Κυθηρίων κατευθύνθηκαν προς τη Σμύρνη ήδη μετά τον Κριμαϊκό Πόλεμο, καθώς είχε γίνει κέντρο διαμετακομιστικού εμπορίου –προϊόντα από την Ευρώπη διοχετεύονταν προς την Ανατολή και αντίστροφα– και δημιουργήθηκαν θέσεις εργασίας που συνδέονται με το εμπόριο αλλά και τη γεωργία, γιατί υπήρχαν εκτάσεις μεγάλες στον Κάμπο του Μπουρνόβα και χρειάζονταν εργατικά χέρια για τις καλλιέργειες και τη συγκομιδή των προϊόντων.

Διευκόλυνε τη μετανάστευση των Κυθηρίων προς τη Σμύρνη και η ύπαρξη κυθηραϊκής ναυτιλιακής εταιρείας του Κωνσταντίνου Βίκτωρα που δρομολόγησε πλοία κατευθείαν με τα Κύθηρα.

Η Αλεξάνδρεια τον 19ο αιώνα υποσχόταν μεγάλες ευκαιρίες οικονομικής ανέλιξης, γιατί ο Μωχάμετ Άλι αναβίωσε τον θεσμό των διομολογήσεων –ετεροδικία για τους ξένους και απαλλαγή από τη φορολογία– γιατί ήθελε να κάνει την Αίγυπτο ευρωπαϊκή χώρα και σωστά θεώρησε ότι στους Ευρωπαίους και τους Έλληνες έπρεπε να στηριχθεί για να εφαρμόσει τις μεταρρυθμίσεις που σχεδίαζε. Γι' αυτό τους έδωσε προνόμια και δάνεια. Αλλά και ο Εμφύλιος στην Αμερική έστρεψε τους Ευρωπαίους στην καλλιέργεια και την εμπορία βαμβακιού στην Αίγυπτο και τότε δημιουργήθηκαν ευκαιρίες για οικονομική πρόοδο, γεγονός που ευνόησε τις μεταναστεύσεις σε αυτή τη χώρα.

Η Ρουμανία, με τη Συνθήκη των Παρισίων το 1856, οπότε καθιερώθηκε η ελεύθερη ναυσιπλοΐα στον Δούναβη, προσείλκυσε πολλούς Επτανήσιους και Κυθηρίους, οι οποίοι ασχολήθηκαν κυρίως με επαγγέλματα που συνδέονται με τη ναυτιλία. Τέλος, η Κωνσταντινούπολη, με το φιρμάνι Χάτι Χουμαγιούν στα μέσα του 19ου αιώνα επί σουλτάνου Αβδούλ Μετζίτ που παρείχε προστασία στους Χριστιανούς που ζούσαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, τράβηξε το ενδιαφέρον των Ελλήνων για δράση και η παρουσία τους έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στον οικονομικό και κοινωνικό τομέα.

Και στις τρεις εκδόσεις γίνεται αναφορά στην πορεία των Ελλήνων σε αυτά τα παροικιακά κέντρα και τα επιτεύγματά τους στον οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό και πολιτισμικό τομέα. Σκιαγραφείται ακόμη ο ρόλος των Ελληνικών Κοινοτήτων για τη διατήρηση της εθνικής ταυτότητας των μεταναστών μέσα από τις εκκλησίες και τα σχολεία που ίδρυσαν.

Στοιχεία (ηλικία, φύλο, επάγγελμα, χρόνος αποδημίας) για τις μεταβάσεις των Κυθηρίων σε αυτά τα κέντρα άντλησε η συγγραφέας από τα διαβατήρια που φυλάσσονται στο Τοπικό Αρχείο Κυθήρων και καλύπτουν την περίοδο 1814-1864 της αγγλικής προστασίας, από τον τοπικό Τύπο της εποχής και από ιδιωτικά αρχεία καθώς και από μελέτες που χωρίς να επικεντρώνονται στους Κυθηρίους, ωστόσο γίνονται ορισμένες αναφορές σε αυτούς.

Σωματειακή οργάνωση με τη μορφή Κυθηραϊκών Αδελφοτήτων συναντούμε στην Αλεξάνδρεια και τη Σμύρνη. Αντλούμε έτσι πολλές πληροφορίες για τη δράση των Κυθηρίων σ' αυτά τα κέντρα και τον ρόλο που έπαιξαν οι Αδελφότητες στην κοινωνική ένταξή τους και τη σύνδεσή τους με τον γενέθλιο τόπο.

Σημαντικό στοιχείο της κυθηραϊκής παρουσίας σε αυτά τα κέντρα αποτελούν οι λατρευτικές εκδηλώσεις προς τιμήν της προστάτιδας του νησιού Παναγίας της Μυρτιδιώτισσας.

Και στους τρεις προορισμούς οι Κυθήριοι κατασκεύασαν εικονοστάσια και εικόνες και στο Μερσινλί της Σμύρνης εκκλησία, ενώ στον εορτασμό (24 Σεπτεμβρίου) της Μυρτιδιώτισσας οργάνωναν κοινωνικές εκδηλώσεις που στόχευαν στη σύσφιγξη των σχέσεων ανάμεσα στα μέλη των Αδελφοτήτων αλλά και με τον γενέθλιο τόπο.

Σε όλα τα παροικιακά κέντρα αναδείχτηκαν σημαντικές κυθηραϊκές προσωπικότητες υπερτοπικής εμβέλειας τόσο στον οικονομικό τομέα (κυρίως στην Αλεξάνδρεια) όσο και στον τομέα των γραμμάτων και των τεχνών.

Σκιαγραφείται έτσι με πολλά βιογραφικά στοιχεία αλλά και με ανάλυση της παρουσίας τους 10 προσωπικότητες στην Αλεξάνδρεια, 25 στη Σμύρνη, 2 στη Ρουμανία και 5 στην Κωνσταντινούπολη. Είναι ανάλογη αυτή η εικόνα με τον όγκο των Κυθηρίων μεταναστών, καθώς στη Σμύρνη υπήρχαν το 1922 32.000 γραμμένοι στο Προξενείο, στην Αλεξάνδρεια περίπου 300 οικογένειες, στη Ρουμανία βρέθηκαν 60 διαβατήρια και στην Κωνσταντινούπολη 90 διαβατήρια.

Οι εργασίες αυτές επιδέχονται πολλές αναγνώσεις: ιστορική, κοινωνιολογική, ανθρωπολογική και δημογραφική και συμβάλλουν στη γνώση της τοπικής ιστορίας των Κυθήρων. Είναι, τέλος, έκδοση της Εταιρείας Κυθηραϊκών Μελετών και των εκδόσεων Gutenberg.