του Δρ. Ζήνωνα Τζιάρρα*
Καταιγιστικές οι εξελίξεις στην Τουρκία μετά την ανακοίνωση της παραίτησης του νυν πρωθυπουργού Αχμέτ Νταβούτογλου – που μάλλον ερμηνεύεται ως αποπομπή του από τον πανίσχυρο πρόεδρο, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Για τον διάδοχό του θα αποφασίσει το επερχόμενο συνέδριο του κυβερνώντος Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) την 22η Μαΐου. Πάντως, όπως ήταν αναμενόμενο, η συζήτηση γύρω από το τι θα φέρει η επόμενη μέρα στο εσωτερικό αλλά και την εξωτερική πολιτική της Τουρκίας έχει πάρει μεγάλες διαστάσεις με ταχείς ρυθμούς. Το αποτέλεσμα είναι, μεταξύ των ορθών και μετρημένων εκτιμήσεων, να υπάρχουν και παρερμηνείες προσώπων και καταστάσεων. Εδώ θα αποπειραθώ να αναφέρω τις διάφορες διαστάσεις της πολιτικής κρίσης αλλά και να δώσω μια όσο το δυνατόν πιο ρεαλιστική εικόνα των αλλαγών που θα επέλθουν ή όχι με την αποπομπή Νταβούτογλου.
Τα Αίτια
Σίγουρα τα αίτια της εξέλιξης που έχουμε μπροστά μας δεν περιορίζονται σε ένα ή δύο. Εξ άλλου, αξίζει να σημειωθεί πως ο Νταβούτογλου δεν είναι παρά μόνο το πιο πρόσφατο θύμα του Ερντογάν. Προηγήθηκαν άλλοι στενοί του συνεργάτες: o Αμπντουλάχ Γκιούλ (συνιδρυτής του ΑΚΡ, πρώην πρόεδρος, υπουργός εξωτερικών και πρωθυπουργός) και ο ιμάμης Φετουλάχ Γκιουλέν (ιδρυτής του κινήματος Hizmet/Cemaat – Υπηρεσία/Κοινότητα). Αμφότεροι διαφώνησαν, σε διαφορετικούς βαθμούς, με τον Ερντογάν με αποτέλεσμα ο πρώτος να αποστασιοποιηθεί από την πολιτική σκηνή και ο δεύτερος να αποτελεί μέχρι και σήμερα ένα από τους πιο θανάσιμους εχθρούς του προέδρου.
Στην περίπτωση του Νταβούτογλου, οι διαφορές απόψεων φάνηκαν ήδη από την ανέλιξη του τελευταίου στην πρωθυπουργία. Ωστόσο οι διαφορές αυτές είχαν εκτιμηθεί, και δικαίως, ως ήσσονος σημασίας καθώς το πολιτικό κύρος του Νταβούτογλου, ελλείψει πολιτικής βάσης, ήταν σχεδόν ανύπαρκτο. Άλλωστε ο Ερντογάν δεν τον είχε διαλέξει τυχαία για αντικαταστάτη του όταν ο ίδιος επεδίωξε την ανέλιξη του στην προεδρία. Γενικότερα, ο Νταβούτογλου υπήρξε «δημιούργημα» του Ερντογάν, αυτός τον μετέτρεψε από ακαδημαϊκό σε πολιτικό πρόσωπο. Ξεκίνησε δίνοντας του τη θέση του συμβούλου για θέματα εξωτερικής πολιτικής, μετέπειτα τον διόρισε στο υπουργείο εξωτερικό και αργότερα τον επέλεξε για πρωθυπουργό. Επιπλέον, ο Ερντογάν δεν θεώρησε, απ' ότι φαίνεται, τον Νταβούτογλου ως απειλή. Μέχρι που ο τελευταίος αφενός παρουσίασε το ενδιαφέρον να καταστεί ένας ισχυρός πρωθυπουργός και αφετέρου εξέφρασε απόψεις που συγκρούονταν με αυτές του Ερντογάν. Μερικά από τα σημεία τριβής Ερντογάν-Νταβούτογλου, είναι τα εξής:
- Διαφωνία σχετικά με το μακροχρόνιο και απώτατο στόχο του Ερντογάν να αλλάξει το σύναταγμα και, μεταξύ άλλων, να μετατρέψει το πολιτειακό σύστημα σε προεδρικό, με αυξημένες εξουσίες και αρμοδιότητες στον πρόεδρο. Δηλαδή στον ίδιο. Ο Νταβούτογλου δεν ήταν ένθερμος υποστηριχτής αυτής της ιδέας.
- Ο Νταβούτογλου εξέφρασε κατά καιρούς απόψεις που παρέκκλιναν της «γραμμής» Ερντογάν στο ζήτημα των δημοκρατικών ελευθεριών, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της ελευθερίας του λόγου και του τύπου κ.ο.κ. Ιδιαίτερα σε ό,τι αφορούσε τις διώξεις δημοσιογράφων. Αυτή η τακτική όμως είναι ουσιαστικής σημασίας στις προσπάθειες και τους στόχους του Ερντογάν. Δεν μπορούσε να αφήσει τον Νταβούτογλου να τον υποσκάπτει έστω και εμμέσως.
- Στο ζήτημα του Κουρδικού, που αποτελεί ένα από τα πιο φλέγοντα ζητήματα που αντιμετωπίζει η χώρα αυτή τη στιγμή, ο Νταβούτογλου αποπειράθηκε πρόσφατα να διατηρήσει μια διαλλακτική και διπλωματική στάση, αφήνοντας ανοικτό το ενδεχόμενο μιας (νέας) ειρηνευτικής διαδικασίας. Σχεδόν άμεσα, ο Ερντογάν ακύρωσε τις δηλώσεις του πρωθυπουργού του και μαζί με αυτές κάθε ελπίδα για διάλογο με τους Κούρδους αυτονομιστές του PKK.
- Αναφορικά με το θέμα του συριακού πολέμου και της καταπολέμησης του λεγόμενου Ισλαμικού Κράτους, ο Νταβούτογλου εκτιμάται πως ήταν ο «άνθρωπος των Αμερικανών», με τον οποίο η Ουάσιγκτον μπορούσε να επικοινωνήσει και να συνεννοηθεί. Είναι γνωστό ότι οι σχέσεις ΗΠΑ-Τουρκίας έχουν φτάσει σε ιστορικό χαμηλό και πως γι' αυτό ευθύνεται κατά κύριο λόγο ο Ερντογάν και η εξωτερική του πολιτική. Ο Νταβούτογλου θεωρείτο μια πιο πραγματιστική προσωπικότητα που αφουγκραζόταν τις αμερικανικές ανησυχίες και επεδίωκε πιο εποικοδομητικές σχέσεις.
- Για τις σχέσεις Τουρκίας-ΕΕ οι δύο άνδρες φαίνεται να είχαν επίσης διαφορετικές προσεγγίσεις. Ο Ερντογάν ήταν ξεκάθαρα προκλητικός και αλαζονικός δημιουργώντας αρνητικές αντιδράσεις μεταξύ των Ευρωπαίων ηγετών και αξιωματούχων. Ο Νταβούτογλου διατηρούσε μια πιο διαλλακτική και ισορροπημένη στάση.
Ο Μύθος του «Νταβουτογλιανού» φιλο-Ευρωπαϊσμού
Το τελευταίο σημείο χρήζει ιδιαίτερης αναφοράς. Από τη στιγμή που ο Νταβούτογλου γνωστοποίησε την πρόθεσή του να παραιτηθεί έχει δημιουργηθεί μια παραφιλολογία που θέλει τον Νταβούτογλου να είναι γενικά πιο φιλο-ευρωπαϊστής και φιλο-δυτικός. Αυτό σημαίνει, σύμφωνα με την ίδια παραφιλολογία, πως η αποπομπή τους θα σκληρύνει τη στάση (και τους στόχους) της Τουρκίας έναντι στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) και άλλα θέματα εξωτερικής πολιτικής.
Υπάρχει δόση αλήθειας σε αυτή την εκτίμηση στο βαθμό που αφορά τους τρόπους, τις μεθόδους και την επικοινωνιακή γλώσσα που χρησιμοποιεί η τουρκική εξωτερική πολιτική. Και αυτό διότι ο Νταβούτογλου ήταν συχνά – όχι πάντα – πιο διπλωματικός και προσεκτικός από τον Ερντογάν. Ωστόσο σε καμία περίπτωση δεν μπορεί η απουσία Νταβούτογλου να συνεπάγεται αλλαγή στόχων. Θα ήταν εκ των πραγμάτων λάθος εκτίμηση, για παράδειγμα, να θεωρεί κανείς ότι μια Τουρκία με τον Νταβούτογλου ήθελε να ενταχθεί στην ΕΕ και μια Τουρκία χωρίς τον Νταβούτογλου όχι. Και στις δύο περιπτώσεις η Τουρκία του Ερντογάν δεν επιθυμεί την πλήρη ένταξη στην ΕΕ. Έχω γράψει για το θέμα αυτό επανειλημμένα γι' αυτό θα αρκεστώ να πω πως η Άγκυρα ενδιαφέρεται να διατηρήσει σχέσεις με την ΕΕ στο βαθμό που αυτές εξυπηρετούν τα συμφέροντά της, που της αποφέρουν κέρδη (οικονομικά, ενεργειακά, εσωτερικής (εκλογικής) πολιτικής), και που δεν την αναγκάζουν να κάνει υποχωρήσεις που δεν θέλει. Εν τέλει, αυτό που επιδιώκει είναι μια Ειδική Προνομιακή Σχέση, η οποία – εμμέσως –βρίσκεται ήδη σε τροχιά υλοποίησης.
Επιστρέφοντας στον Νταβούτογλου, καλό είναι να θυμηθούμε ότι ήταν ο ίδιος που έθεσε τις βάσεις του σύγχρονου αντι-δυτικισμού στην τουρκική εξωτερική πολιτική. Αυτό μαρτυρούν ξεκάθαρα, εκτός από σειρά άρθρων, δηλώσεων και ομιλιών, τα δύο του βιβλία, «Εναλλακτικές Κοσμοθεωρίες» και «Στρατηγικό Βάθος». Οι στρατηγικοί στόχοι Ερντογάν-Νταβούτογλου (δηλαδή του ΑΚΡ και της Τουρκίας) στην εξωτερική πολιτική δεν διαφέρουν. Συνοψίζονται στην ανάδειξη της Τουρκίας σε υπερ-περιφερειακό, ισλαμικό-συντηρητικό ηγεμόνα. Η διαφορά έγκειται στις («ήπιες» ή «σκληρές») μεθόδους που ακολουθούσε ο καθένας. Ακόμα όμως και ο Νταβούτογλου αντιλαμβάνεται και πιστεύει πως, «ήπια ισχύς δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς σκληρή ισχύ», όπως ο ίδιος είπε.
Προεδρικό Σύστημα και η Αναζήτηση Αντίπαλου Δέους
Εκτός από τα προαναφερθέντα σημεία, η συγκυρία της ανακοίνωσης του Νταβούτογλου έχει να κάνει και με κάποιες άλλες δυναμικές που αφορούν τον βασικό στόχο του Ερντογάν για προεδρικό σύστημα. Οι εξελίξεις στην εσωτερική πολιτική της χώρας, με τον Ερντογάν να ισχυροποιείται, το Κόμμα Εθνικιστικής Δράσης (MHP) να βρίσκεται σε αναστάτωση λόγω ανταγωνισμού για την ηγεσία του, και οι βουλευτές του φιλο-κουρδικού Δημοκρατικού Κόμμα τος των Λαών (HDP) να είναι υπό την απειλή άρσης της ασυλίας τους και δίωξής τους, ανοίγει για τον πρόεδρο ένα παράθυρο ευκαιρίας.
Οι περιστάσεις είναι ευνοϊκές για το πιθανό σενάριο των πρόωρων εκλογών πριν το τέλος του τρέχοντος έτους, με σκοπό την επανεκλογή του ΑΚΡ, αύξηση των εδρών του στην Μεγάλη Τουρκική Εθνοσυνέλευση και την υπερψήφιση του νέου συντάγματος (και άρα του προεδρικού συστήματος) χωρίς την ανάγκη αυτό να χρειάζεται τη στήριξη άλλων βουλευτών ή να τεθεί σε δημοψήφισμα. Σε ένα τέτοιο σενάριο, ο Νταβούτογλου θα ήταν πιθανώς ένα από τα πολλά εμπόδια στην επίτευξη των στόχων του Ερντογάν.
Ο νέος πρωθυπουργός, ανεξαρτήτως του ποιος θα είναι, εκτιμάται ότι θα προέρχεται από το στενό περίγυρο του Ερντογάν και ότι δεν θα φέρνει οποιαδήποτε ένσταση στις πολιτικές του αποφάσεις. Ονόματα που ακούγονται ως πιθανοί αντικαταστάτες του Νταβούτογλου είναι, μεταξύ άλλων, ο Μπιν Αλί Γιλντιρίμ (υπουργός συγκοινωνιών), ο Μπεκίρ Μποζντάγ (υπουργός δικαιοσύνης) και ο γαμπρός του Ερντογάν, Μπεράτ Αλμπαϋράκ (υπουργός ενέργειας). Ο τελευταίος έχει αρκετές πιθανότητες παρόλο που λόγω του νεαρού της ηλικίας του θεωρείται άπειρος. Ας σημειωθεί ότι ο Αλπμαϋράκ έχει διατελέσει και Διευθύνων Σύμβουλος (2007-2013) του επιχειρηματικού ομίλου Calik Holding. Όμιλος που σχετίζεται με τον σύνδεσμο συντηρητικών βιομηχάνων (MUSIAD), δεινός υποστηρικτής του ΑΚΡ και του Ερντογάν, και που εμπλέκεται σε σκάνδαλα όπως η αγορά (2007) του κρατικής ιδιοκτησίας ομίλου Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης Sabah-ATV με δάνεια από κρατικές τράπεζες. Έτσι Ερντογάν και Calik κατηγορήθηκαν για συνομωσία και διαφθορά που αφορούσε τη χρήση πολιτικής εξουσίας για μεταφορά του ομίλου σε ιδιωτικά χέρια και, κατ' επέκταση, κάτω από τη σφαίρα ελέγχου του Ερντογάν. Επιπρόσθετα, ο όμιλος Calik δραστηριοποιείται, μεταξύ άλλων, και στον τομέα της ενέργειας (εξ ου και ο Αλμπαϋράκ στη θέση του υπουργού ενέργειας) με τεράστιες επενδύσεις από τον Καύκασο και την Κεντρική Ασία μέχρι τα Βαλκάνια και τη Μέση Ανατολή, συμπεριλαμβανομένης και της κατεχόμενης Κύπρου.
Υπό το πιο πάνω πρίσμα, η πορεία (ισλαμικής) αυταρχικοποίησης που ακολουθεί ο Ερντογάν φαίνεται ασταμάτητη. Σε αυτή τη φάση, ίσως το μόνο που θα μπορούσε να την ανατρέψει θα ήταν η ανάδυση ενός «αντίπαλου δέους», ένα νέο κόμμα με την απαραίτητη δυναμική. Πιθανολογείται πως άτομα όπως ο Νταβούτογλου, ο Γκιούλ και ο Μπουλέντ Αρίντς (πρώην αναπληρωτής πρωθυπουργός) θα μπορούσαν να ηγηθούν ενός τέτοιου εγχειρήματος δημιουργώντας ένα κόμμα με συντηρητικό χαρακτήρα, που σκοπό θα είχε να ανταγωνιστεί το ΑΚΡ. Έχοντας όμως υπόψη το υπόβαθρο του Νταβούτογλου (όπως αναλύθηκε παραπάνω) και την εκτιμώμενη απροθυμία του Γκιούλ να προκαλέσει τον Ερντογάν και την ενότητα του ΑΚΡ, όπως διαφαίνεται μέσα από πρόσφατη βιογραφία του (Abdullah Gul and the Making of the New Turkey, 2014), ένα τέτοιο σενάριο ίσως να μην είναι ιδιαίτερα αληθοφανές. Εξ άλλου το ΑΚΡ, παρά κάποιες φωνές που αντιδρούν, είναι εν πολλοίς «Ερντογανοκρατούμενο». Ένα νέο κόμμα ίσως να μην τύγχανε της απαραίτητης στήριξης από τις τάξεις του ΑΚΡ.
Γεωπολιτικός Αντίκτυπος: Ελλάδα και Κύπρος
Κλείνοντας με τον αντίκτυπο που η αποπομπή Νταβούτογλου μπορεί να έχει στην τουρκική εξωτερική πολιτική συγκεκριμένα για την περιοχή της Μέσης Ανατολής και Ανατολικής Μεσογείου, πρέπει να αναφερθεί πως η συμπεριφορική του τουρκικού κράτους δεν πρόκειται να αλλάξει άρδην. Τουλάχιστον, δεν πρόκειται να αλλάξει λόγω της απομάκρυνσης του Νταβούτογλου. Ούτως ή άλλως τους τελευταίους μήνες, για να μην πάμε σε προηγούμενα χρόνια, η Τουρκία έχει ήδη σκληρύνει τη στάση της τόσο στην Ανατολική Μεσόγειο με το Αιγαίο και το Κυπριακό, όσο και στη Μέση Ανατολή με τη Συρία.
Αυτή η αλλαγή, δηλαδή ο φανερότερος πλέον αναθεωρητισμός της Άγκυρας, σχετίζεται περισσότερο με τις συστημικές εξελίξεις (στο εξωτερικό περιβάλλον της Τουρκίας) σε συνάρτηση με την συγκέντρωση της ευθύνης των πολιτικών αποφάσεων στον Ερντογάν (ακόμα και με τον Νταβούτογλου στη θέση του πρωθυπουργού). Η διαδικασία όμως ισχυροποίησης του Ερντογάν δεν είναι κάτι καινούργιο. Ξεκίνησε τουλάχιστον από το 2008 και εντάθηκε από το 2010 μέχρι και σήμερα σε διάφορες φάσεις.
Οποιεσδήποτε εξάρσεις τουρκικού αναθεωρητισμού ή αδιαλλαξίας δούμε στην περιοχή μας, ή στις σχέσεις Τουρκίας-ΕΕ, δεν θα είναι λόγω της απομάκρυνσης Νταβούτογλου. Θα εμπίπτουν, μάλλον, στα ευρύτερα και πιο μακροπρόθεσμα σχέδια της Άγκυρας και θα ανταποκρίνονται στα σκληρότερα μέσα με τα οποία βαθμιαία επιδιώκει τους στόχους της τα τελευταία χρόνια. Σε αυτό το πλαίσιο, αναμένονται παραδοσιακές κινήσεις αμφισβήτησης – διαφόρων ειδών – για παράδειγμα στο Αιγαίο, και τουλάχιστον μια μη εποικοδομητική στάση στις διαπραγματεύσεις για την επίλυση του Κυπριακού. Πάντα σύμφωνα με τις επιταγές του γεωπολιτικού κέρδους και οφέλους που, μαζί με τις ισορροπίες ισχύος του διεθνούς συστήματος, μεταβάλλεται ολοένα και πιο συχνά.
*Διδάσκων Γεωπολιτικής και Διεθνούς Ασφάλειας στο μεταπτυχιακό Σπουδών Ασφάλειας & Διπλωματίας του University of Central Lancashire Cyprus.
