Πέραν από τους δασμούς, αναδεικνύεται ο ανταγωνισμός μεταξύ της δυτικής φιλελεύθερης τάξης και του κινεζικού αυταρχικού μοντέλου στις σφαίρες της γεωπολιτικής, της τεχνολογίας και της πολιτισμικής επιρροής.
Οι δύο υπερδυνάμεις ΗΠΑ και Κίνα, επηρεάζουν τον υπόλοιπο κόσμο, ειδικά τις χώρες του παγκόσμιου Νότου (Αφρική, Λατινική Αμερική, Νοτιοανατολική Ασία), και οι τρίτες χώρες καλούνται να επιλέξουν ή να ισορροπήσουν ανάμεσα σε δύο αντικρουόμενα μοντέλα εξουσίας, αξιών και ανάπτυξης.
Το διεθνές εμπόριο, η τεχνολογία και η πολιτισμική επιρροή αποτελούν βασικά πεδία μάχης στο νέο διεθνές περιβάλλον. Η διεθνής τάξη πραγμάτων μεταβάλλεται ραγδαία μετά τον Ψυχρό Πόλεμο. Η Δύση, υπό την ηγεσία των Ηνωμένων Πολιτειών, κυριάρχησε σε θεσμούς όπως τα Ηνωμένα Έθνη, η Παγκόσμια Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, προωθώντας αξίες όπως η δημοκρατία, η ελευθερία και τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Ωστόσο, η άνοδος της Κίνας θέτει υπό αμφισβήτηση αυτήν τη φιλελεύθερη παγκόσμια τάξη. Σήμερα, ο ανταγωνισμός μεταξύ Δύσης και Κίνας δεν αφορά μόνο οικονομικά συμφέροντα ή στρατιωτικές ισορροπίες, αλλά συγκρούεται σε βαθύτερο επίπεδο σχετικά με ποιο πολιτικό, τεχνολογικό και πολιτισμικό μοντέλο θα επικρατήσει.
Η δεκαετία του 1990 σημαδεύτηκε από τη λεγόμενη «Μεγάλη Σύγκλιση» με ανοιχτές αγορές, διεθνή επενδυτικά ρεύματα και ταχεία εξάπλωση της τεχνολογίας. Ωστόσο, οι κρίσεις (2008, 2020, πανδημία COVID-19) αποκάλυψαν τις τρωτότητες του παγκοσμιοποιημένου συστήματος, οδηγώντας σε τάσεις αποπαγκοσμιοποίησης, επαναπατρισμού παραγωγής και επαναφοράς προστατευτισμού. Η παγκοσμιοποίηση βασίστηκε στην ιδέα της αμοιβαίας αλληλεξάρτησης, κυρίως μέσω ανοιχτών αγορών και διεθνών θεσμών.
Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια παρατηρούμε σημάδια αποπαγκοσμιοποίησης, όπου χώρες (κυρίως οι ΗΠΑ) επανεξετάζουν τις εμπορικές σχέσεις τους, επαναφέρουν δασμούς και επιδιώκουν επαναπατρισμό βιομηχανιών για να αντιμετωπίσουν αθέμιτες πρακτικές στο διεθνές εμπόριο, υπό την πίεση ενός εμπορικού ελλείματος $1,2 τρις και ενός εμπορικού πλεονάσματος της Κίνας $1,3 τρισ.
Η θεωρία εξάρτησης υποστηρίζει ότι οι χώρες του Παγκόσμιου Νότου (Αφρική, Λατινική Αμερική) παραμένουν παγιδευμένες σε μια ανισότιμη σχέση με τις αναπτυγμένες χώρες, παράγοντας πρώτες ύλες και εισάγοντας βιομηχανικά προϊόντα. Σήμερα, ορισμένοι βλέπουν την Κίνα να επαναλαμβάνει παρόμοιες δομές εξάρτησης μέσω των δανείων της και των επενδύσεων σε υποδομές στα πλαίσια των δρόμων του Μεταξιού.
Η διάκριση της hard power (οικονομική, στρατιωτική ισχύ) από τη soft power (ήπια ισχύ-πολιτισμική έλξη, αξίες, αφήγημα) είναι καθοριστική για την κατανόηση των αλλαγών που συντελούνται. Στη σημερινή εποχή, η τεχνολογική ισχύς (τεχνητή νοημοσύνη, big data, δίκτυα 5G) λειτουργεί ως σύνδεσμος των δύο, δημιουργώντας μια νέα μορφή «υβριδικής ισχύος» που συνδυάζει επιρροή και εξάρτηση.
Δυτικό Φιλελεύθερο μοντέλο: Η δυτική τάξη πραγμάτων βασίζεται σε τρεις πυλώνες: α) ατομικά δικαιώματα, β) κανόνες δικαίου και γ) καθολικές αξίες (δημοκρατία, ελευθερία έκφρασης, ισότητα). Η λογική είναι ότι κάθε άτομο, ανεξαρτήτως κοινωνικής θέσης, έχει δικαίωμα συμμετοχής και προστασίας από αυθαιρεσία, και οι θεσμοί χτίζονται για να περιορίζουν την εξουσία. Η εξουσία διαχέεται μέσω θεσμών, που στηρίζονται στο δίκαιο. Οι κανόνες είναι που κυβερνούν - κανείς δεν είναι υπεράνω του νόμου. Η παγκόσμια τάξη βασίζεται σε συμμαχίες, πολυμέρεια (π.χ. NATO, G7, WTO), και ανοικτά δίκτυα (π.χ. ελεύθερη ναυσιπλοΐα, διεθνές εμπόριο, τεχνολογική συνεργασία). Η δύση θεωρεί το εμπόριο ως συνεργασία για αμοιβαίο όφελος, ακολουθώντας κανόνες (π.χ. Παγκόσμιος οργανισμός εμπορίου- WTO).
Η Δύση επιμένει σε κανόνες, θεσμούς και συμμαχίες (NATO, EU, QUAD) και προωθεί αξίες όπως τα ανθρώπινα δικαιώματα, η ελευθερία λόγου και η πολιτική πολυφωνία. Τεχνολογικά, εστιάζει στη διαφάνεια και την προστασία δεδομένων (GDPR), ενώ μέσω της ήπιας ισχύς χρησιμοποιεί ισχυρά brand names, πολιτιστικές παραγωγές (Hollywood, Netflix) και πανεπιστήμια (Harvard, Oxford) για να επηρεάσει το παγκόσμιο κοινό. Τελικός στόχος είναι ένα ανοιχτό διεθνές σύστημα, βασισμένο σε καθολικούς κανόνες και κοινές αξίες. Δύση για την οποία η λέξη «Δύση» δεν είναι καν ο σωστός όρος, αλλά τέλος πάντων, εννοούμε όσους συνεργάζονται στο παγκόσμιο σύστημα και τηρούν τους κανόνες.
Κινεζικό Μοντέλο: Η κινεζική κοσμοαντίληψη (πολιτιστικά) στηρίζεται α) στις υποχρεώσεις του ατόμου προς την ομάδα, β) στον κεντρικό ρόλο του κράτους ως εγγυητή της τάξης και γ) στην ιεραρχία που αποτρέπει το χάος. Το άτομο δεν είναι το θεμέλιο της κοινωνίας — η ομάδα (οικογένεια, κοινότητα, έθνος) έχει προτεραιότητα. Η εξουσία οργανώνεται σε δίκτυα σχέσεων (guanxi), όπου οι προσωπικές σχέσεις, η αφοσίωση και οι ιεραρχικές γραμμές επιβάλλουν τάξη. Το νομικό πλαίσιο είναι εργαλείο, όχι θεμέλιο.
Η στρατηγική της Κίνας είναι διμερής (bilateralism): συναλλαγές μεταξύ δύο πλευρών, όχι μέσω συμμαχιών. Το Belt and Road Initiative, για παράδειγμα, δίνει δάνεια και υποδομές σε χώρες, χωρίς δέσμευση σε ευρύτερες πολυμερείς δομές. Η Κίνα, χρησιμοποιεί το εμπόριο εργαλειακά, ενισχύοντας τις στρατηγικές της βιομηχανίες, ακόμη κι αν χρειαστεί κρατική παρέμβαση, επιδοτήσεις ή περιορισμούς στις ξένες επιχειρήσεις, χειραγώγηση του νομίσματος της κλπ. Τελικός στόχος είναι μια ιεραρχημένη τάξη πραγμάτων, όπου οι άλλοι σέβονται την κεντρικότητα της Κίνας (ενώνοντας «όλα κάτω από τον ουρανό»), ακόμη και αν οι διεθνείς κανόνες πρέπει να προσαρμοστούν στα κινεζικά συμφέροντα.
Η Κίνα προσφέρει ένα εναλλακτικό μοντέλο: κρατικό καπιταλισμό, αυστηρό κοινωνικό έλεγχο (social credit system) και προτεραιότητα στην ανάπτυξη μέσω δημόσιων έργων. Μέσω της Belt and Road Initiative (δρόμοι του Μεταξιού), η Κίνα επεκτείνεται σε Αφρική και Ασία, ενώ μέσω τεχνολογικών κολοσσών (Huawei, Tencent, Alibaba) εξάγει κρίσιμες υποδομές (π.χ. 5G). Στην ήπια ισχύ, η Κίνα ενισχύεται μέσω Confucius Institutes, κινηματογράφου, αθλητικών χορηγιών (π.χ. Ολυμπιακοί Αγώνες), αλλά συγκρούεται συχνά με ζητήματα αξιοπιστίας λόγω πλήρη κομματικού ελέγχου των μέσων επικοινωνίας.
Η Κίνα έχει γίνει ο μεγαλύτερος χρηματοδότης υποδομών στην Αφρική, επενδύοντας σε σιδηρόδρομους, λιμάνια και εργοστάσια. Παράλληλα, οι κινεζικές εταιρείες προμηθεύουν τεχνολογίες παρακολούθησης και έξυπνων πόλεων (smart cities) που ενισχύουν τον έλεγχο των κυβερνήσεων με αδύναμους δημοκρατικούς θεσμούς κατά των πολιτών τους.
Η Δύση, αν και παρούσα μέσω ΜΚΟ, αναπτυξιακής βοήθειας και εμπορικών σχέσεων, χάνει έδαφος λόγω αργών διαδικασιών και αυστηρών όρων για να περιορίζεται η διαφθορά.
Η Κίνα έχει γίνει βασικός εμπορικός εταίρος σε χώρες της Λατινικής Αμερικής, όπως η Βραζιλία, η Αργεντινή και η Χιλή, εστιάζοντας σε commodities (σόγια, πετρέλαιο) και επενδύοντας σε μεταφορές και ενέργεια. Η Δύση διατηρεί πολιτισμική επιρροή, αλλά η ήπια ισχύ συχνά αποδυναμώνεται λόγω ιστορικών πληγών (π.χ. επεμβάσεις ΗΠΑ).
Στη νοτιοανατολική Ασία η Κίνα πιέζει στη Νότια Σινική Θάλασσα, χτίζοντας τεχνητά νησιά και στρατιωτικοποιώντας τα, ενώ η Δύση ενισχύει στρατηγικές συμμαχίες (AUKUS, QUAD) και αυξάνει τις εξαγωγές τεχνολογίας. Στο πεδίο της τεχνολογίας, οι κινεζικές εφαρμογές (TikTok, WeChat) κυριαρχούν, ενώ η Δύση επικεντρώνεται σε κανονισμούς και ελέγχους εξαγωγών (π.χ. ημιαγωγοί).
Ο ανταγωνισμός Δύσης-Κίνας ξεπερνά τα στρατιωτικά ή οικονομικά όρια. Είναι μια σύγκρουση για το ποιο αφήγημα και ποιο σύστημα αξιών θα κυριαρχήσει στον 21ο αιώνα. Η τεχνολογία, η ήπια ισχύ και η γεωπολιτική συνθέτουν ένα νέο, πολύπλοκο πεδίο μάχης. Οι τρίτες χώρες βρίσκονται μπροστά σε διλήμματα αλλά και σε ευκαιρίες, καθώς καλούνται να ισορροπήσουν και να αποσπάσουν οφέλη από τον ανταγωνισμό. Το ποιο μοντέλο θα επικρατήσει θα εξαρτηθεί από την ικανότητα κάθε δύναμης να διαχειριστεί τις προκλήσεις του μέλλοντος: κλιματική αλλαγή, ψηφιακή κυριαρχία, κοινωνική ανθεκτικότητα.
Η σύγκρουση μεταξύ δυτικού και κινεζικού μοντέλου δεν είναι απλώς γεωπολιτική (ποιος ελέγχει ποιες περιοχές) — είναι βαθύτερη: είναι πολιτιστική, αξιακή, θεσμική. Και ενώ η Δύση επιμένει ότι οι κανόνες είναι καθολικοί, η Κίνα αμφισβητεί ακριβώς αυτήν την καθολικότητα, λέγοντας: «εμείς έχουμε τον δικό μας πολιτισμό και τη δική μας τάξη, που δε χρειάζεται να μοιάζει στη δική σας».
Αυτός είναι και ο λόγος που οι επόμενες δεκαετίες δε θα κριθούν μόνο από στρατιωτικές ή εμπορικές συγκρούσεις, αλλά από το ποιο μοντέλο θα είναι πιο ελκυστικό ή ανθεκτικό για τον υπόλοιπο κόσμο. Το ποιος θα πρωτοπορήσει στην ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης (εάν τα οφέλη της ΤΝ θα διαχυθούν για την αύξηση της παραγωγικότητας των πολιτών ή για την ασφυκτική παρακολούθηση τους) και στον έλεγχο του διαστήματος θα είναι καθοριστικό για το πιο μοντέλο θα επικρατήσει.
*Ατσαλάκης Γιώργος, Οικονομολόγος, Αναπληρωτής Καθηγητής Πολυτεχνείου Κρήτης, Εργαστήριο Ανάλυσης Δεδομένων και Πρόβλεψης
