Τις πραγματικές διαστάσεις του φαινομένου του θερμικού θόλου, τις αθέατες αιτίες και τις πολλαπλές επιπτώσεις του στην υγεία, στο περιβάλλον αλλά και στην καθημερινότητα, αναλύει στο Liberal, ο Χρήστος Ζερεφός, Ακαδημαϊκός, Καθηγητής Φυσικής της Ατμόσφαιρας και Επιστημονικός Υπεύθυνος του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών.
«Ο θερμικός θόλος δεν είναι απλώς ένα καιρικό φαινόμενο, αλλά μια αόρατη απειλή που απλώνεται πάνω από τις πόλεις, μετατρέποντάς τες σε "χύτρες πίεσης" θερμότητας, δυσφορίας και κινδύνου», τονίζει ο κ. Ζερεφός. Ενώ προσθέτει ότι οι επιπτώσεις του δεν περιορίζονται μόνο στην ανθρώπινη δυσφορία ή στην αύξηση των καρδιοαναπνευστικών προβλημάτων, αλλά επηρεάζουν κρίσιμα πεδία όπως οι μεταφορές, οι καλλιέργειες, ο τουρισμός και οι δασικές πυρκαγιές.
Η αστικοποίηση, η έλλειψη πράσινων υποδομών και η κλιματική αλλαγή επιτείνουν το φαινόμενο, καθιστώντας επιτακτική την ανάγκη για συστηματικά μέτρα πρόληψης, έγκαιρης προειδοποίησης και προσαρμογής. Σύμφωνα με τον καθηγητή, η κατανόηση του φαινομένου και η ενίσχυση της επιστημονικής παρακολούθησης μπορούν να σώσουν ζωές και να θωρακίσουν τις κοινωνίες απέναντι σε μια νέα θερμική κανονικότητα, την οποία δεν μπορούμε πλέον να αγνοούμε.
Συνέντευξη στη Σόφη Λιάτη
Πώς ορίζεται με επιστημονικούς όρους το φαινόμενο του θερμικού θόλου;
Το φαινόμενο του θερμικού θόλου ή επιστημονικότερα «χύτρα θερμάνσεως», συμβαίνει όταν επικρατήσει σε μία περιοχή ένα ισχυρό αντικυκλωνικό σύστημα με διάρκεια ολίγων ημερών μέχρι και ολίγων εβδομάδων σε ακραίες περιπτώσεις. Αυτός ο αντικυκλώνας έχει ως αποτέλεσμα τα κατώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας να έχουν καθοδικές κινήσεις και να εγκλωβίζεται κοντά στην επιφάνεια της Γης ο αέρας, οδηγώντας στην άνοδο της θερμοκρασίας σε εξαιρετικά υψηλά επίπεδα για μία αλληλουχία ημερών.
Οι καύσωνες αυτοί, εκτός από την αύξηση της θερμοκρασίας, όταν συνδυασθούν και με υψηλά επίπεδα υγρασίας και άπνοιας, αυξάνουν όλους τους δείκτες δυσφορίας με επιπτώσεις στους οργανισμούς με ευαίσθητο αναπνευστικό σύστημα, καρδιολογικά προβλήματα κλπ.
Ποια είναι τα βασικά μετεωρολογικά μεγέθη που χρησιμοποιείτε για τον προσδιορισμό του θόλου;
Τα μεγέθη που μετρώνται, με τα οποία προσδιορίζονται οι επικρατούσες συνθήκες στα κατώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας, είναι η μεταβολή της θερμοκρασίας του αέρα σε διάφορα ύψη αλλά και της υγρασίας και της ατμοσφαιρικής πίεσης. Οι απαιτούμενες μετρήσεις εκτείνονται από την επιφάνεια μέχρι το ύψος των 5 περίπου χλμ. Από αυτές τις μετρήσεις προκύπτουν δείκτες ευστάθειας της ατμόσφαιρας αλλά και δείκτες δυσφορίας όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως.
Ειδικά στο λεκανοπέδιο της Αττικής, το ύψος περίπου του 1,5 χλμ. από το έδαφος έχουμε αποδείξει ότι αποτελεί ένα στρώμα εξαιρετικά ευπαθές και χρήσιμο για προγνώσεις ακόμη και ολίγων ωρών στην αποκάλυψη εμφάνισης υπέρθερμων καταστάσεων όπως αυτές του καύσωνα.
Υπάρχουν διεθνείς ή εθνικοί κανονισμοί/πρότυπα για τη μέτρηση και τον χαρακτηρισμό του θερμικού θόλου;
Μέχρι σήμερα δεν υπάρχει αυστηρά καθορισμένος διεθνής κανονισμός, ωστόσο οι υπηρεσίες όπως η NOAA, η EUMETSAT και ο WMO έχουν αναπτύξει σχετικά κριτήρια.
Σε εθνικό επίπεδο, η ΕΜΥ εκδίδει τα σχετικά δελτία. Η επιστημονική κοινότητα της χώρας (Πανεπιστήμια και Ερευνητικά Ινστιτούτα) επίσης παρακολουθεί και μελετά τέτοιου είδους φαινόμενα με τη χρήση επίγειων αλλά και δορυφορικών παρατηρήσεων αλλά και αριθμητικών μοντέλων.
Σε ποιες κλιματικές ζώνες είναι πιο συχνό το φαινόμενο του θερμικού θόλου και γιατί;
Το φαινόμενο είναι συχνότερο σε ηπειρωτικές και εύκρατες ζώνες με έντονη ηλιακή ακτινοβολία και στασιμότητα στην κυκλοφορία των αερίων μαζών. Παραδείγματα αποτελούν η Βόρεια Αμερική, η Νότια Ευρώπη και περιοχές της Ασίας. Το βασικό αίτιο είναι η εγκαθίδρυση ενός υψηλού βαρομετρικού συστήματος για πολλές ημέρες πάνω από μία περιοχή. Ειδικά για την περιοχή της Μεσογείου είναι γνωστοί οι θερινοί αντικυκλώνες, οι οποίοι ευνοούν τη μεταφορά θερμών αερίων μαζών από την έρημο Σαχάρα προς την Ευρώπη.
Ποιοι μετεωρολογικοί παράγοντες ευνοούν την εμφάνιση θερμικού θόλου;
Οι παράγοντες οι οποίοι εκτείνουν τις επιπτώσεις της αντικυκλωνικής κυκλοφορίας και προκαλούν επεισόδια καύσωνα είναι οι καθοδικές κινήσεις στην ατμόσφαιρα, η άπνοια, η διαυγής ατμόσφαιρα και η παρατεταμένη ηλιοφάνεια. Επίσης, η ξηρότητα του εδάφους και η χαμηλή εξατμισοδιαπνοή εντείνουν το φαινόμενο.
Πώς επηρεάζουν οι τοπικές γεωγραφικές συνθήκες τη συχνότητα και ένταση του φαινομένου;
Οι τοπικές συνθήκες πράγματι μπορούν να παίξουν πολύ σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη των καιρικών φαινομένων. Ορεινοί όγκοι μπορεί να εγκλωβίσουν θερμές μάζες, ακόμα και να προκαλέσουν ισχυρούς και θερμούς καταβάτες ανέμους όπως είναι για παράδειγμα ο Λίβας στην Κρήτη.
Επιπλέον, η απουσία δροσερών θαλάσσιων ανέμων επιτείνει τις δυσμενείς συνθήκες και τη δυσφορία του πληθυσμού. Το φαινόμενο αυτό της αστικής θερμικής νησίδας θερμότητας ενισχύεται από την πυκνή δόμηση, την απουσία πρασίνου και την έντονη ανθρώπινη δραστηριότητα στις μεγαλουπόλεις και έχει ως αποτέλεσμα η θερμοκρασία στο κέντρο της πόλης να είναι αρκετούς βαθμούς υψηλότερη σε σχέση με τη θερμοκρασία των περιαστικών περιοχών.
Ποιες είναι οι κύριες επιπτώσεις του θερμικού θόλου στην καθημερινή ζωή;
Οι κύριες επιπτώσεις συνδέονται με το αίσθημα δυσφορίας του πληθυσμού εξαιτίας της παρατεταμένης ζέστης. Μπορεί να εμφανιστούν προβλήματα στην υγεία (θερμοπληξία, καρδιοαναπνευστικά), δυσλειτουργίες στις μεταφορές, αυξημένος κίνδυνος πυρκαγιών και πτώση της γεωργικής παραγωγής αλλά και δυσμενείς επιδράσεις σε άλλες κοινωνικο-οικονομικές δραστηριότητες όπως είναι για παράδειγμα ο τουρισμός.
Πιστεύετε ότι το φαινόμενο του θερμικού θόλου έχει επηρεαστεί από την ανθρώπινη δραστηριότητα;
Αναμφίβολα. Η κλιματική αλλαγή και η αστικοποίηση εντείνουν την κλίμακα και τη συχνότητα του φαινομένου. Οι ανθρώπινες εκπομπές θερμοκηπικών αερίων έχουν ως αποτέλεσμα τη διατάραξη του κλίματος του πλανήτη και ως εκ τούτου ακραία φαινόμενα όπως είναι οι καύσωνες θα είναι ολοένα και πιο συχνά στο μέλλον.
Ποια μέτρα προτείνετε σε τοπικές αρχές ή βιομηχανίες για τη μείωση του κινδύνου εμφάνισης ή των επιπτώσεων του φαινομένου;
Τα μέτρα τα οποία προτείνει η επιστημονική κοινότητα προκύπτουν μέσω ερευνητικών έργων τα οποία διεξάγονται στην Ακαδημία Αθηνών και σε άλλα Ερευνητικά Ιδρύματα στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Αφορούν στην ανάπτυξη λύσεων βασισμένων σε φυσικές διεργασίες, τις λεγόμενες Nature Based Solutions και κατά περίπτωση περιλαμβάνουν τις πράσινες υποδομές στις πόλεις, τη χρήση ανακλαστικών υλικών, την αύξηση του πρασίνου και φυσικά τον περιορισμό των εκπομπών από τη βιομηχανία. Η ορθή ενημέρωση του κοινού και η εφαρμογή συστημάτων έγκαιρης προειδοποίησης είναι επίσης κρίσιμα μέτρα τα οποία θα πρέπει να λαμβάνονται από τους τοπικούς φορείς.
Ποια είναι η επίδραση του φαινομένου του θερμικού θόλου στις δασικές πυρκαγιές;
Ο θερμικός θόλος δημιουργεί ιδανικές συνθήκες για την εκδήλωση και εξάπλωση δασικών πυρκαγιών ιδιαίτερα όταν μετά την εξασθένισή του αρχίσουν να πνέουν ισχυροί άνεμοι. Η παρατεταμένη ξηρασία, οι υψηλές θερμοκρασίες και η χαμηλή υγρασία του αέρα μειώνουν τη διαθέσιμη ποσότητα υδρατμών στο περιβάλλον, μετατρέποντας τμήματα των δασών σε εξαιρετικά εύφλεκτο υλικό και αυξάνοντας την επικινδυνότητα των τυχόν πυρκαγιών.
Σε αυτές τις συνθήκες, ακόμη και μια μικρή εστία φωτιάς μπορεί να εξελιχθεί σε μεγάλη καταστροφή. Ειδικότερα στη χώρα μας, ο συνδυασμός των περιόδων καύσωνα με τους ετήσιους ανέμους (τα γνωστά μας μελτέμια) προκαλεί ένα εκρηκτικό μείγμα για την ανεξέλεγκτη διάδοση των πυρκαγιών, οι οποίες εάν δεν αντιμετωπιστούν τα πρώτα λεπτά μετά την έναρξη τους μπορεί στη συνέχεια να βγουν εκτός ελέγχου, με ολέθρια αποτελέσματα για την ασφάλεια των πολιτών αλλά και του φυσικού περιβάλλοντος.
