Η γεωγραφία της ισχύος
Tim Marshall, Αιχμάλωτοι της γεωγραφίας, μτφρ. Σπ. Κατσούλας, εκδ. Διόπτρα σελ.518
Το βιβλίο του Tim Marshall ξεκινά από την απλή αλλά συστηματικά παραγνωρισμένη παραδοχή ότι η πολιτική παράγεται με συγκεκριμένους γεωγραφικούς όρους, οι οποίοι προηγούνται της ιδεολογίας, της βούλησης και συχνά ακόμη και της ιστορικής εμπειρίας.
Δεν ισχυρίζεται ότι η γεωγραφία καθορίζει απολύτως την πολιτική, αλλά ότι θέτει όρια μέσα στα οποία αυτή κινείται. Όρια φυσικά, οικονομικά, στρατηγικά, τα οποία καμία ρητορική δεν μπορεί να καταργήσει. Αυτή η σκέψη, όσο προφανής κι αν ακούγεται, λειτουργεί αποκαλυπτικά σε έναν δημόσιο λόγο που συχνά αντιμετωπίζει τα κράτη σαν αφηρημένους δρώντες, αποκομμένους από το έδαφος, το κλίμα, τις αποστάσεις και τις πρώτες ύλες.
Ο Marshall γράφει ως δημοσιογράφος που έχει δει την πολιτική να σκοντάφτει επανειλημμένα πάνω στο ανάγλυφο του χάρτη. Το βιβλίο του επιχειρεί να επαναφέρει έναν χαμένο άξονα κατανόησης.
Κάθε μεγάλη δύναμη που εξετάζει –από τη Ρωσία μέχρι τις Ηνωμένες Πολιτείες και από την Κίνα μέχρι τη Μέση Ανατολή– παρουσιάζεται ως προϊόν ενός συγκεκριμένου γεωγραφικού προβλήματος που καλείται διαρκώς να διαχειριστεί. Η ρωσική ανασφάλεια για τα σύνορά της, η αμερικανική αυτοπεποίθηση που στηρίζεται στην απόσταση από τους αντιπάλους της, η κινεζική αγωνία για τις θαλάσσιες οδούς και τα στενά περάσματα, όλα αποκτούν συνοχή όταν ιδωθούν πάνω στον χάρτη και όχι μόνο μέσα από πολιτικά συνθήματα.
Στην περίπτωση της Ρωσίας, για παράδειγμα, ο Marshall επιμένει ότι η ιστορική εμμονή στον έλεγχο των δυτικών πεδιάδων κάθε άλλο από μια ιδεολογική παραξενιά είναι. Θεωρεί και μας το αναλύει, ότι πρόκειται για γεωγραφική αγωνία. Ένα αχανές κράτος χωρίς φυσικά εμπόδια στα δυτικά του, με ανοιχτές πεδιάδες που ιστορικά λειτούργησαν ως διάδρομος εισβολών, τείνει να επιδιώκει την ασφάλειά του στο γεωγραφικό βάθος και ζώνες προστασίας. Αυτό δεν αθωώνει την πολιτική του Κρεμλίνου, αλλά την καθιστά κατανοητή ως επαναλαμβανόμενο μοτίβο. Η κατανόηση, εδώ είναι εργαλείο ανάγνωσης της πραγματικότητας.
Αντίστοιχα, οι Ηνωμένες Πολιτείες παρουσιάζονται ως κράτος που ευνοήθηκε όσο λίγα από τη γεωγραφία του. Δύο ωκεανοί ως φυσικά τείχη, πλούσια εσωτερική ενδοχώρα, πλωτά ποτάμια που διευκολύνουν το εμπόριο, ελάχιστοι άμεσοι εξωτερικοί κίνδυνοι. Αυτή η γεωγραφική άνεση εξηγεί τόσο την ανάδειξή τους σε παγκόσμια δύναμη όσο και την τάση τους να υποτιμούν τις γεωγραφικές αγωνίες άλλων κρατών. Ο Marshall δείχνει πώς η αμερικανική εξωτερική πολιτική συχνά προσκρούει στην αδυναμία κατανόησης περιοχών όπου τα σύνορα, οι εθνοτικές γραμμές και οι φυσικοί πόροι λειτουργούν ασφυκτικά.
Ιδιαίτερο βάρος δίνεται στην Κίνα, όχι ως ανερχόμενη δύναμη αφηρημένα, αλλά ως κράτος που προσπαθεί να υπερβεί τα γεωγραφικά του όρια. Η ανάγκη πρόσβασης σε ασφαλείς θαλάσσιες οδούς, ο φόβος αποκλεισμού στα στενά της Νότιας Σινικής Θάλασσας, η προσπάθεια δημιουργίας χερσαίων διαδρομών μέσω της Ευρασίας αποκτούν νόημα μόνο αν ιδωθούν ως απάντηση σε συγκεκριμένες γεωγραφικές πιέσεις. Το κινεζικό όραμα χτίζεται πάνω σε χάρτες.
Το ίδιο ισχύει και για τη Μέση Ανατολή, όπου η γεωγραφία είναι το υπόβαθρο αλλά και ο ενεργός παράγοντας αποσταθεροποίησης. Η έλλειψη φυσικών συνόρων, οι τεχνητές γραμμές που χαράχθηκαν από αποικιακές δυνάμεις, η άνιση κατανομή υδάτινων πόρων δημιουργούν μια μόνιμη συνθήκη έντασης. Εκτός από τις πολιτισμικές διαφορές, τη θρησκεία και την «ιδιαιτερότητα» της περιοχής, ο Marshall δείχνει πώς συγκεκριμένα γεωγραφικά δεδομένα ενισχύουν ή επιτείνουν πολιτικές συγκρούσεις.
Το μεγάλο πλεονέκτημα του βιβλίου είναι ότι αποκαθιστά την έννοια του περιορισμού. Σε μιαν εποχή όπου η πολιτική παρουσιάζεται συχνά ως ζήτημα καθαρής βούλησης, το βιβλίο υπενθυμίζει ότι τα κράτη κινούνται μέσα σε πλαίσια που δεν επέλεξαν. Είναι προφανώς ικανά για επιλογές, αλλά οι επιλογές τους έχουν κόστος και όρια. Η γεωγραφία εξηγεί γιατί ορισμένα μοτίβα επανέρχονται με πείσμα.
Ταυτόχρονα, όμως, αυτή ακριβώς η δύναμη είναι και το όριο του βιβλίου. Ο Marshall κινείται συχνά κοντά σε έναν ήπιο γεωγραφικό ντετερμινισμό, τον οποίο προσπαθεί να αποφύγει, αλλά δεν τον εγκαταλείπει πλήρως. Ο χάρτης φωτίζει πολλά, αλλά δεν φωτίζει τα πάντα. Η ιστορία εκτός από αποτέλεσμα του γεωγραφικού ανάγλυφου, διαμορφώνεται και από τις συγκρούσεις των ανθρώπινων επιλογών.
Το βιβλίο προσφέρει κάτι πολύ χρήσιμο: έναν τρόπο να διαβάζουμε τις ειδήσεις με λιγότερη αφέλεια. Να βλέπουμε πίσω από τις δηλώσεις, τις συμμαχίες και τις κρίσεις τις σταθερές που δύσκολα αλλάζουν. Σε αυτό το επίπεδο, η αξία του είναι ουσιαστική. Για να υιοθετήσεις μια συγκεκριμένη πολιτική θέση, σε αναγκάζει να σκεφτείς με μεγαλύτερη ακρίβεια. Η επιτυχία του βιβλίου και η απήχησή του στο ελληνικό κοινό οφείλεται ακριβώς σε αυτή την καθαρότητα.
* Ο Ξενοφών Α. Μπρουντζάκης είναι συγγραφέας και κριτικός λογοτεχνίας
