Ένα απροσδόκητο αριστούργημα από το μέλλον
Juan Emar, Χθες (Ayer), πρόλ. Alejandro Zambra, μετφρ. Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, εκδ. Αλεξάνδρεια, σελ. 184
Το Χθες μοιάζει σαν ένα βιβλίο που γράφτηκε μετά το τέλος της λογοτεχνίας, σαν κάποιος να το τοποθέτησε αθόρυβα εκεί, στο ράφι του απροσδόκητου, περιμένοντας μιαν άλλη εποχή να το ανακαλύψει. Το Χθες του Χουάν Εμάρ απευθύνεται στο «αύριο». Αυτό το βιβλίο από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια, με τη φροντισμένη μετάφραση του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου και τον τόσο διεισδυτικό πρόλογο του Αλεχάντρο Σάμπρα, είναι ίσως από τις πιο αξιόλογες λογοτεχνικές προτάσεις που μεταφράστηκαν στη γλώσσα μας.
Ο Χουάν (ψευδώνυμο του Álvaro Yáñez Bianchi) ανήκε στα παιδιά της αστικής τάξης της Χιλής, ήταν γιος διευθυντή εφημερίδας, μορφώθηκε στο Παρίσι, «περιηγήθηκε» στις πρωτοπορίες και έγραψε σαν να μην είχε γραφτεί τίποτα πριν. Το Χθες, που πρωτοκυκλοφόρησε το 1935 και πέρασε στη λήθη για να επιστρέψει δεκαετίες μετά, δεν μοιάζει με κανένα άλλο βιβλίο της εποχής του. Δεν είναι ακριβώς μυθιστόρημα, ούτε νουβέλα. Είναι ένα υπαρξιακό φαντασμαγορικό ταξίδι, μια λοξή περιήγηση σε ένα Σαντιάγο υπερπραγματικό, γεμάτο αιφνιδιασμούς, παραισθήσεις, χιούμορ και μελαγχολία.
Ο Εμάρ γράφει σαν να συνομιλεί με τον γάλλο θεατρικό συγγραφέα Αλφρέ Ζαρρύ, τον Κάφκα, τον Λωτρεαμόν - κι όμως είναι μόνος του. Η πρόζα του είναι στοχαστική και παιχνιδιάρικη, φιλοσοφική και εικονοκλαστική. Ο ήρωάς του, ένας ταπεινός αφηγητής, ξεκινά μιαν απλή περιήγηση στην πόλη, κι αυτή μεταμορφώνεται σε μεταφυσική εμπειρία: Μια συνάντηση με την ίδια την ουσία του χρόνου, του θανάτου και της αφήγησης.
Ο πρόλογος του Αλεχάντρο Ζάμπρα που συνοδεύει την ελληνική έκδοση, συνδυάζει τον ύμνο στον ομότεχνό του με μια κριτική τοποθέτηση για το ποια έργα αξίζουν να επιβιώσουν. Ο Ζάμπρα, ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους Χιλιανούς συγγραφείς, διαβάζει τον Εμάρ με το βλέμμα ενός μεταγενέστερου συνομιλητή, κατανοεί την αλαζονική του αποτυχία, την επιμονή του να μη δημοσιεύει, τη συνειδητή του απόσυρση από κάθε λογοτεχνική αγορά, και τη βαθιά του πίστη ότι «το έργο του θα διαβαστεί από αναγνώστες ενός μέλλοντος που δεν έχει
έρθει ακόμα». Και το θαύμα είναι πως αυτό το μέλλον ίσως ξεκινά τώρα, μ’ αυτήν την εξαιρετική έκδοση.
Ο Εμάρ, μας λέει ο Ζάμπρα, «ήθελε απλώς να αφεθεί στις απολαύσεις του ελεύθερου χρόνου, στην ουσιαστική αναζήτηση, να συντονιστεί δίχως φόβο με το μυστήριο, με την αβεβαιότητα.». Και το Χθες είναι ακριβώς αυτό: ένα μυστήριο που σε αναγκάζει να σταθείς, να ξεχάσεις την πλοκή, να αγκαλιάσεις τον φευγαλέο σφυγμό των στιγμών, είναι μια συνάντηση με τη λογοτεχνία όπως αυτή ήταν πριν γίνει επάγγελμα ή όπως θα θέλαμε να γίνει ξανά.
Πρόκειται για μια λογοτεχνία που επαναδιατυπώνει τον κόσμο αλλιώς, για μια γραφή που τολμά και που αποτυγχάνει με στιλ, χιούμορ και σπαραγμό ταυτόχρονα. Το «Χθες» είναι ένα βιβλίο που γράφτηκε από το μέλλον. Μπορεί να είναι απλώς ένας περίπατος, αλλά μπορεί να είναι και ένα από τα σημαντικότερα αφανή έργα του 20ού αιώνα.
***
Ένα μυθιστόρημα για τον φθόνο, τον νεοεθνικισμό και τη λογοτεχνική τρέλα
Μαξίμ Μπίλλερ, Ο λάθος χαιρετισμός, μτφρ. Πελαγία Τσινάρη, εκδ. Πατάκη, σελ. 152
Σε μιαν εποχή που (υποτίθεται) ο συγγραφικός κόσμος συχνά παρουσιάζεται ως χώρος δημιουργικής συνεργασίας και πολιτισμένης άμιλλας, ο Μαξίμ Μπίλλερ στήνει ένα ψυχρό και πικρό θέατρο ανταγωνισμών, ύποπτων χειρονομιών και λογοτεχνικών αλληλοεξοντώσεων. Ο λάθος χαιρετισμός είναι ένα μυθιστόρημα γεμάτο οργή, αυτοσαρκασμό και μια παγερή ειρωνεία απέναντι στη σημερινή γερμανική ταυτότητα που τελικά ποτέ δεν κατάφερε να κόψει τους δεσμούς της με τις σκιές του παρελθόντος.
Ο ήρωας, ο Ερκ Ντεσσάουερ, είναι ένας νεαρός συγγραφέας γεμάτος φιλοδοξίες, ανασφάλειες και φαντασιώσεις μεγαλείου. Το μυθιστόρημα τον παρακολουθεί να παρασύρεται από έναν μανιασμένο φθόνο απέναντι στον εδραιωμένο κοσμοπολίτη συγγραφέα Χανς Ούρλιχ Μπαρζιλάι — μια φιγούρα επιτηδευμένα larger than life, σύμβολο τόσο της αστικής εξουσίας όσο και της πολιτισμικής παρακμής. Ο φαινομενικά «λάθος» ναζιστικός χαιρετισμός με τον οποίο ξεκινά η πλοκή, δεν είναι απλώς ένα σκάνδαλο ή μια παρεξήγηση· είναι η αφορμή για να ξετυλιχθεί ένας ψυχικός, πολιτικός και πολιτισμικός λαβύρινθος, στον οποίο οι παλαιοί δαίμονες βρίσκουν νέους τρόπους να εκφραστούν.
Ο Μπίλλερ δεν χαρίζεται στον ήρωά του. Ο Ντεσσάουερ είναι τόσο γελοίος όσο και τραγικός, εγκλωβισμένος ανάμεσα στο όνειρο της επιτυχίας και στο τραύμα ενός κόσμου που δεν του χαρίζει ρόλο, παρά μόνο εάν ενδώσει στο σκοτεινό του βάθος. Η προσπάθειά του να γράψει μια βιογραφία του Ναφτάλι Φρένκελ, ενός θύματος που έγινε θύτης στα γκουλάγκ, λειτουργεί ως καθρέφτης της ίδιας του της μετάλλαξης. Ο συγγραφέας αφήνει υπονοούμενα για τη θελκτική δύναμη του ολοκληρωτισμού, ακόμη και στα πιο φιλελεύθερα περιβάλλοντα, και το κάνει χωρίς διδακτισμούς.
Το ύφος του Μπίλλερ είναι ασφυκτικά ελεγχόμενο, με συνεχείς ανατροπές, λεπτοδουλεμένη ειρωνεία και μια αίσθηση ψυχρού σαρκασμού που δεν αποφορτίζει ποτέ πλήρως το δράμα. Η μετάφραση της Πελαγίας Τσινάρη αποδίδει με ακρίβεια αυτόν τον ιδιότυπο τόνο: ανάμεσα στην πικρή γελοιότητα και στη βαθιά μελαγχολία. Πρόκειται για ένα βιβλίο με έντονα πολιτική και φιλοσοφική χροιά, αλλά χωρίς κραυγαλέες διακηρύξεις. Αντίθετα, επιλέγει να δείξει πώς ο νέος εθνικισμός, ο οπορτουνισμός και η επιθυμία για αποδοχή, φθείρουν τον άνθρωπο, μετατρέποντάς τον - ακόμα κι αν ξεκίνησε ως θύμα - σε ένα παράξενο «τέρας του πολιτισμού»...
Ο λάθος χαιρετισμός είναι ένα αιχμηρό, άβολο και πολύ επίκαιρο ανάγνωσμα. Στις 152 του σελίδες, συμπυκνώνει μιαν ολοκληρωτική πνευματική και κοινωνική παρακμή, χωρίς να στερείται αφηγηματικής έντασης ή δραματουργικού νεύρου. Ο Μπίλλερ δεν γράφει απλώς για το λογοτεχνικό τοπίο της Γερμανίας. Γράφει για το ανθρώπινο πάθος να ανήκεις - ακόμη κι αν θα πρέπει πρώτα να γονατίσεις μπροστά στον εχθρό που έχεις μέσα σου.
Ο Ξενοφών Α. Μπρουντζάκης είναι συγγραφέας και κριτικός λογοτεχνίας
