Στον ανακαινισμένο πύργο της Αμπουάζ στη Γαλλία, ανάμεσα στα δωμάτια όπου ο ίδιος ο Λεονάρντο πέρασε το τέλος του βίου, αιωρείται μία ιπτάμενη μηχανή από ταπεινά υλικά, πιστή αναπαράσταση ενός σχεδίου πεντακοσίων χρόνων. Το εντυπωσιακό σε μέγεθος –και μορφή– αυτοσχέδιο αεροπλάνο αποκαλύπτει πώς ο Λεονάρντο, ένας προφήτης στον καιρό του, συνέλαβε τον σχεδιασμό μιας μηχανής από την παρατήρηση των πτηνών.
Αλλά η έκθεση δεν μένει εκεί. Σε μία διαδρομή έξι θεματικών αιθουσών, κάποια από τα πολυάριθμα σχέδια του ντα Βίντσι βγαίνουν από τα σημειωματάριά του. Μεταφερμένα από πανεπιστήμια όπως το LAAS‑CNRS της Τουλούζης ή η Εcole Polytechnique του Μιλάνου, φανερώνουν τη διάνοια ενός δημιουργού που δεν ξεδίπλωσε τη σκέψη του μόνο στην τέχνη, αλλά σε πλήθος εφαρμογών. Κατά καιρούς, βλέπουμε και στα μέρη μας ανάλογα αφιερώματα στον Λεονάρντο, όπως η έκθεση που είχε στηθεί πριν από μερικά χρόνια στο Παλιό Αμαξοστάσιο του ΟΣΥ στο Γκάζι.
Λήψη της έκθεσης © Château du Clos Lucé Parc
Στη Γαλλία, αληθινός πρωταγωνιστής είναι η φύση. Από τον αναγεννησιακό δάσκαλο έως τις δημιουργίες σύγχρονων καλλιτεχνών, οι εκθέτες επιχειρούν να ξεδιπλώσουν ευφάνταστες όσο και καλαίσθητες προτάσεις που έχουν αφετηρία ζώα ή φυτά του περιβάλλοντος κόσμου. Ένα αέρινο φόρεμα της Iris Van Herpen φτιαγμένο σαν θαλάσσιο κύμα ή η μορφή ενός ψαριού που ενέπνευσε τις πολύ υψηλές ταχύτητες ενός σούπερ τραίνου – όλα φανερώνουν τη Φύση ως έργο και ως δάσκαλο.
Στην αυγή της Αναγέννησης, οι κοινωνίες σπαράσσονταν από εμπορικούς ανταγωνισμούς που συχνά έπαιρναν πολεμική μορφή. Ο Λεονάρντο δεν σκιτσάριζε φτερά απλώς επειδή τον μάγευαν τα πουλιά· αναζητούσε λύσεις για την πιο επίμονη ανάγκη της εποχής: την ισχύ. Οι ηγεμόνες των ευρωπαϊκών πόλεων έβλεπαν στα σχέδιά του όχι καλλιγραφικές φαντασιώσεις αλλά πιθανές μηχανές πολέμου και μέσα κυριαρχίας. Ο ίδιος γνώριζε ότι για να επιβιώσει ως καλλιτέχνης έπρεπε να υπηρετήσει την αγορά του καιρού του – ένα μείγμα από στρατιωτικούς ηγεμόνες, εμπόρους και αυλικούς που χρηματοδοτούσαν εφευρέτες με την ίδια ευκολία που χρηματοδοτούσαν μισθοφόρους. Η ανάγκη για ασφάλεια και δύναμη ήταν η κινητήρια δύναμη πίσω από πολλά σημειωματάρια του Λεονάρντο.
Ωστόσο, τα σχέδιά του είχαν μια περίεργη μοίρα. Λίγα εφαρμόστηκαν στην πράξη τον καιρό του· οι τεχνολογικές δυνατότητες της εποχής ήταν περιορισμένες και οι περισσότερες από τις μηχανές του έμειναν στο χαρτί. Έτσι, οι ηγεμόνες έβλεπαν σε αυτά περισσότερο μια επίδειξη διανοητικού πλούτου παρά άμεσα λειτουργικά εργαλεία. Και όμως, η απήχηση υπήρξε τεράστια. Σήμερα, πολλές από τις εφαρμογές του μεταφέρουν την αίσθηση ότι το ανθρώπινο μυαλό μπορεί να αναπαραστήσει, να μιμηθεί και ίσως να ξεπεράσει τη φύση.
The Vitruvian Man is a famous drawing by Leonardo da Vinci, the Italian Renaissance artist and scientist. It shows a man in two positions, with his arms and legs spread out, inside a circle and a square. The drawing is based on the writings of Vitruvius, an ancient Roman… pic.twitter.com/2NGAGlxbJ1
— Physics In History (@PhysInHistory) January 12, 2025
Ο Λεονάρντο ενσάρκωσε αυτήν ακριβώς τη δυναμική: η παρατήρηση της φύσης οδηγεί στη σύλληψη μιας ανάγκης, η ανάγκη στη σχεδίαση, και η σχεδίαση στο όραμα ενός μέλλοντος που δεν υπήρχε πριν. Η ευρηματικότητά του δείχνει ότι η διάνοια δεν παράγει μόνο όπλα ή μηχανές· παράγει προοπτικές, ανοίγει ορίζοντες. Το βασικό νήμα της έκθεσης στη Γαλλία είναι πως ο άνθρωπος δεν υπάρχει χωρίς τεχνική, χωρίς την ικανότητα να συλλαμβάνει, να επινοεί και να αλλάζει τον κόσμο του. Η επίνοια δεν είναι πολυτέλεια αλλά θεμελιώδες γνώρισμα της ψυχής μας – η ίδια η απόδειξη ότι δεν ζούμε απλώς μέσα στη φύση, αλλά τη μετασχηματίζουμε για να κατοικήσουμε μέσα της.
Σήμερα, μπροστά στην Τεχνητή Νοημοσύνη (ΑΙ), οι ανησυχίες είναι ίδιες με τότε: φόβος για το άγνωστο, δέος για τη δύναμη της νέας τεχνικής, αβεβαιότητα για την κατεύθυνση. Όμως, το μάθημα του Λεονάρντο είναι σαφές: η επίνοια δεν είναι αποξένωση από τον εαυτό μας· είναι το ίδιο το κέντρο της ανθρωπιάς μας. Η Τεχνητή Νοημοσύνη, όπως άλλοτε το ιπτάμενο μηχάνημα ή ο καταπέλτης, δεν μας αφαιρεί την ψυχή, αλλά μας καλεί να σταθούμε στο ύψος της. Η ευθύνη παραμένει δική μας – πώς θα την χρησιμοποιήσουμε, τι κόσμο θα οικοδομήσουμε, ποια ανθρωπιά θα θελήσουμε να διασώσουμε μέσα σε κάθε νέα «φωτιά» που ανακαλύπτουμε.
Château du Clos Lucé στην Αμπουάζ, η έκθεση «Biomimicry: From Leonardo da Vinci to Today» φέρνει στη ζωή σχέδια και πρωτότυπα του Λεονάρντο που αντλούν έμπνευση από τη Φύση, πλάι σε σύγχρονες καινοτομίες σε έξι θεματικές ενότητες. Έως 10/9.
