Λίγες ημέρες πριν, ο Ντόναλντ Τραμπ, πλαισιωμένος από τον Robert F. Kennedy Jr., δήλωσε ότι η χρήση παρακεταμόλης (ακεταμινοφαίνη, Tylenol) στην εγκυμοσύνη μπορεί να σχετίζεται με αυξημένο κίνδυνο αυτισμού και άφησε ανοιχτό ότι και τα παιδικά εμβόλια θα πρέπει να επανεξεταστούν ως πιθανή αιτία.
Παρότι η παγκόσμια επιστημονική κοινότητα έχει εδώ και δεκαετίες απορρίψει τέτοιους ισχυρισμούς, ο πρώην πρόεδρος κάλεσε τις εγκύους «να μην παίρνουν Tylenol», δημιουργώντας παγκόσμια ανησυχία στη δημόσια υγεία. Δεν είναι μια μεμονωμένη υπερβολή.
Είναι η πιο πρόσφατη πράξη σε ένα μακρύ θέατρο όπου η πολιτική αποφασίζει να μιλήσει τη γλώσσα της ιατρικής – κι εκεί, κάθε φορά, το αποτέλεσμα είναι το ίδιο: στιγματισμός ευάλωτων πολιτών, κατάρρευση εμπιστοσύνης, πληγές στη δημοκρατία.
Ευγονική: Όταν η «επιστήμη» φοράει ρατσιστικό προσωπείο
Στις Ηνωμένες Πολιτείες του 20ού αιώνα, η ευγονική προβλήθηκε ως αιχμή της επιστήμης. Το αποτέλεσμα; 60.000 άνθρωποι στειρώθηκαν αναγκαστικά: φτωχοί, μετανάστες, γυναίκες εκτός γάμου, άτομα με αναπηρίες. Η ιατρική γλώσσα έγινε εργαλείο κοινωνικής «καθαρότητας».
Ακόμη χειρότερα, το αμερικανικό παράδειγμα ενέπνευσε τη ναζιστική Γερμανία. Ο ίδιος ο Χίτλερ αναγνώριζε ότι οι αμερικανικοί νόμοι αποστείρωσης ήταν πρότυπο. Όταν η «επιστήμη» υιοθετεί τα ρατσιστικά κριτήρια της πολιτικής, η ιατρική παύει να θεραπεύει και αρχίζει να αποκλείει.
«Από τον χαρακτηρισμό psychopathic personality έως το “το κρέας είναι ασφαλές”, οι λέξεις στήνουν πολιτικές, όχι πολιτικές υγείας.»
Μετανάστευση: Όταν η υγεία γίνεται άλλοθι για τον αποκλεισμό
Με τον Νόμο Μετανάστευσης του 1924 και τις μεταγενέστερες πολιτικές των δεκαετιών 1930–1950, οι ΗΠΑ κατηγοριοποίησαν εθνότητες ως «υγιείς» ή «επικίνδυνες». Οι Ιρλανδοί, οι Ιταλοί, οι Εβραίοι, οι Σλάβοι στιγματίστηκαν ως φορείς νόσων και ανεπιθύμητοι.
Δεν ήταν επιστήμη, ήταν πολιτική με ιατρικό μανδύα. Η υγεία χρησιμοποιήθηκε ως πρόσχημα για να οριστεί ποιος αξίζει να ανήκει στην κοινότητα και ποιος όχι.
«Όταν η πολιτική θέλει να καθαρίσει το σώμα του έθνους, ξεκινά πάντα από εκείνους που δεν έχουν φωνή.»
Tuskegee: όταν το κράτος παρακολουθεί αντί να θεραπεύει
Στην Αλαμπάμα, από το 1932 ως το 1972, 399 Αφροαμερικανοί άνδρες με σύφιλη παρακολουθούνταν χωρίς να τους δοθεί θεραπεία, ακόμη κι όταν η πενικιλίνη είχε γίνει διαθέσιμη. Τους έλεγαν ότι έπασχαν από «κακό αίμα» και τους υποσχέθηκαν φροντίδα που ποτέ δεν ήρθε.
Το αποτέλεσμα; θάνατοι, μολυσμένες σύζυγοι, παιδιά που γεννήθηκαν άρρωστα. Μα το πιο διαρκές πλήγμα ήταν αλλού: στη σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ μειονοτήτων και δημόσιας υγείας. Επί δεκαετίες, το Tuskegee έγινε συνώνυμο του φόβου απέναντι στους γιατρούς και στα εμβόλια.
«Όταν το κράτος προτιμά να μελετά τον πόνο αντί να τον θεραπεύει, χτίζει την πιο ανίατη ασθένεια: τη δυσπιστία.»
Όταν η διαφορετικότητα γίνεται «διάγνωση»
Η πολιτική έχει χρησιμοποιήσει ξανά και ξανά την υγεία για να στιγματίσει ανθρώπους λόγω ταυτότητας. Η ομοφυλοφιλία θεωρήθηκε επίσημα ψυχική ασθένεια μέχρι το 1973 στις ΗΠΑ και το 1992 στον ΠΟΥ. Εκατομμύρια ΛΟΑΤΚΙ+ πολίτες αντιμετωπίστηκαν όχι ως ισότιμοι αλλά ως «ασθενείς».
Το ίδιο μοτίβο φάνηκε και με το AIDS τη δεκαετία του ’80. Η νόσος βαφτίστηκε «gay plague» και η καθυστέρηση κυβερνήσεων να κινητοποιηθούν κόστισε χιλιάδες ζωές. Ο στιγματισμός δεν ήταν απλώς κοινωνικός, ήταν πολιτική επιλογή να παρουσιαστεί η ασθένεια ως τιμωρία ενός τρόπου ζωής.
«Όταν η πολιτική μπερδεύει την ταυτότητα με την παθολογία, δεν προστατεύει την κοινωνία· απλώς θεσμοθετεί τον φόβο.»
Λυσενκοϊσμός: Όταν η ιδεολογία βαφτίζεται επιστήμη
Στη Σοβιετική Ένωση, ο αγροβιολόγος Τροφίμ Λυσένκο προώθησε θεωρίες αντίθετες στη γενετική, απορρίπτοντας τον Μέντελ και υιοθετώντας μια «λαμαρκιστική» εκδοχή της κληρονομικότητας. Η εξουσία τον στήριξε γιατί «ταίριαζε» στο πολιτικό αφήγημα περί διαπλαστικότητας του ανθρώπου και της φύσης. Όσοι επιστήμονες διαφώνησαν εξορίστηκαν ή φυλακίστηκαν.
Οι καλλιέργειες κατέρρευσαν· εκατομμύρια πέθαναν από πείνα. Ο όρος Λυσενκοϊσμός (Lysenkoism) έμεινε στην ιστορία για να περιγράφει ακριβώς αυτό: το ψευδοεπιστημονικό δόγμα που επιβάλλεται από την πολιτική εξουσία, καταπνίγοντας τη γνώση και παράγοντας τραγωδίες. Ο Λυσενκοϊσμός κυριάρχησε στη Σοβιετική Ένωση από τη δεκαετία του ’30 έως τα μέσα του ’60, οδηγώντας σε επισιτιστικές κρίσεις και στην εξόντωση της σοβιετικής γενετικής για μία ολόκληρη γενιά.
«Η επιστήμη δεν απέτυχε. Η πολιτική απλώς αποφάσισε ποια επιστήμη είναι «επιτρεπτή». Όταν η ιδεολογία γράφει τις οδηγίες του αγρού, το στάρι δεν φυτρώνει.»
BSE: Όταν η αγορά είναι πιο «ασφαλής» από τον άνθρωπο
Στη Βρετανία του ’90, οι υπουργοί επαναλάμβαναν με σιγουριά: «Το κρέας είναι ασφαλές». Μα η νόσος των τρελών αγελάδων πέρασε στον άνθρωπο, προκαλώντας δεκάδες θανάτους. Η αλήθεια αποκαλύφθηκε αργά, όταν ήταν ήδη αργά.
Δεν επρόκειτο για επιστημονικό λάθος. Ήταν πολιτική επιλογή: η διατήρηση της ηρεμίας στις αγορές άξιζε περισσότερο από τη διαφάνεια προς τους πολίτες. Το τίμημα ήταν δεκαετίες δυσπιστίας.
«Όταν η πολιτική θυσιάζει τη διαφάνεια για να σώσει την αγορά, στο τέλος χάνει και τους πολίτες και την εμπιστοσύνη τους.»
COVID-19: Η πληγή που ζήσαμε όλοι
Η πανδημία έδειξε σε πραγματικό χρόνο την πίεση της πολιτικής πάνω στην επιστήμη. Φάρμακα χωρίς τεκμηρίωση έγιναν «θεραπείες θαύμα». Τα εμβόλια αμφισβητήθηκαν πριν καν φτάσουν στα φαρμακεία. Ανεξάρτητοι επιστήμονες βρέθηκαν στο στόχαστρο πολιτικών και μέσων ενημέρωσης.
Αντί να παραδεχθούν την αβεβαιότητα, κυβερνήσεις διάλεξαν τον αφορισμό. Και όταν η πολιτική μιλάει σαν γιατρός, το αποτέλεσμα είναι δυσπιστία και χάος.
«Η επιστήμη αντέχει την αβεβαιότητα, η δημοκρατία αντέχει την αλήθεια. Αυτό που δεν αντέχουν καμιά από τις δύο είναι ο αφορισμός.»
Και τώρα ο Trump
Η σημερινή ρητορική του Τραμπ δεν είναι τυχαία. Είναι κομμάτι της ίδιας αλυσίδας. Η παρακεταμόλη και τα εμβόλια έγιναν το νέο όπλο στο οπλοστάσιο του λαϊκισμού. Δεν έχει σημασία αν οι δηλώσεις είναι ψευδείς, σημασία έχει ότι σπέρνουν αμφιβολία, αποδυναμώνουν θεσμούς, φθείρουν τη δημοκρατία.
Πολιτικοί επιστήμονες περιγράφουν τον τρόπο εξουσίας του Τραμπ ως έναν υβριδικό λαϊκιστικό αυταρχισμό:
- Λαϊκισμός και θεατρικότητα: παρουσιάζει την επιστημονική κοινότητα ως «ελίτ» και τον εαυτό του ως τον «εκπρόσωπο της κοινής λογικής».
- Αυταρχική χρήση της επιστήμης: παρακάμπτει τις ανεξάρτητες επιστημονικές κοινότητες, δημιουργώντας παράλληλες «αλήθειες».
- Βιοπολιτική εξουσία: κανονικοποιεί το τι πρέπει να κάνουν οι γυναίκες στα σώματά τους, μετατρέπει την επιστημονική αβεβαιότητα σε πολιτικό όπλο.
- Στρατηγική αβεβαιότητας: όπως άλλοτε οι καπνοβιομηχανίες, σπέρνει συστηματικά αμφιβολία ώστε να παραλύσει η δημόσια δράση.
- Πολιτική του φόβου: εργαλειοποιεί το άγχος των μητέρων για την υγεία του παιδιού για να αποδυναμώσει την εμπιστοσύνη στην επιστήμη.
- Επικοινωνιακή στρατηγική: ιδιοποιείται το ζήτημα («εγώ λύνω το πρόβλημα του αυτισμού»), επαναπροσδιορίζοντας την ατζέντα γύρω από τους όρους του.
Η φουκωϊκή έννοια της βιοπολιτικής βρίσκει εδώ την πιο ωμή εφαρμογή: η εξουσία ορίζει ποια σώματα αξίζουν προστασία, ποια φάρμακα είναι «επικίνδυνα» και ποια είναι τα όρια της επιστήμης. Ταυτόχρονα, η γκραμσιανή θεωρία της ηγεμονίας εξηγεί πώς επιχειρεί να οικοδομήσει μια νέα «κοινή λογική» απέναντι στην επιστήμη.
Το πραγματικό διακύβευμα
Το ζήτημα δεν είναι μόνο υγειονομικό. Είναι θεσμικό. Είναι δημοκρατικό. Γιατί κάθε φορά που η πολιτική εργαλειοποιεί την επιστήμη, οι πολίτες δεν αμφισβητούν απλώς ένα φάρμακο, αμφισβητούν το ίδιο το πλαίσιο εμπιστοσύνης στο οποίο χτίζεται η κοινωνία.
Η φιλελεύθερη δημοκρατία δεν χρειάζεται πολιτικούς-γιατρούς. Χρειάζεται ανεξάρτητες επιτροπές, διαφάνεια δεδομένων, μηχανισμούς λογοδοσίας. Χρειάζεται το θάρρος της ειλικρίνειας: να πει «δεν ξέρουμε ακόμη».
Γιατί η αλήθεια είναι πως οι Τραμπ αυτού του κόσμου δεν σφάλλουν από άγνοια. Χτίζουν πάνω στη δυσπιστία, επενδύουν στην πόλωση, ·Ζουν πολιτικά από την κρίση εμπιστοσύνης.
Κι αν τους αφήσουμε, η επόμενη κρίση δεν θα είναι μόνο υγειονομική. Θα είναι ηθελημένα θεσμική: θα είναι κρίση της ίδιας της δημοκρατίας.
*Ο Γιάννης Σ. Καλαντζάκης είναι εμπειρογνώμων πολιτικών υγείας, ασφάλειας πληροφοριών και βιωσιμότητας, πιστοποιημένος Υπεύθυνος Προστασίας Δεδομένων (DPOaaS), Lead Verifier EU ETS & ανθρακικού αποτυπώματος & σύμβουλος επιχειρήσεων σε θέματα διαχείρισης δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα (GDPR), ιατρικού τουρισμού, ΕΚΕ & βιώσιμης ανάπτυξης (πχ. Ecovadis, EU ETS, ΔηΣΜΕ, 14064-1) και ποιότητας. #IOwnMyHealthData
