Τις τελευταίες εβδομάδες βλέπουμε στα κοινωνικά δίκτυα έναν ακόμη μικρό «πόλεμο ταυτότητας». Η νέα ταινία του Κρίστοφερ Νόλαν, Οδύσσεια, κατηγορείται από μερίδα θεατών ότι δεν ανταποκρίνεται στις περιγραφές του Ομήρου για τον Αγαμέμνονα, ότι δηλαδή νοθεύει την παράδοση.
Την ίδια στιγμή, η ταινία του Γιάννη Σμαραγδή, για τον Καποδίστρια έχει δημιουργήσει έναν εξίσου έντονο διχασμό: άλλοι βλέπουν ύμνο, άλλοι προχειρότητα, άλλοι προπαγάνδα.
Επίσης, στη Φλώρινα, ο δήμαρχος σταμάτησε κάποιο μουσικό συγκρότημα επειδή τραγούδησε σλαβόφωνα τραγούδια.
Το κοινό νήμα; Μια διαρκής ελληνική ανασφάλεια.
Δεν έχω αντίρρηση πως, ως χώρα, υπάρχουμε σε μια ασταθή και επισφαλή γειτονιά και πως πρέπει να είμαστε προσεκτικοί.
Μήπως όμως το παρακάνουμε; Κι αν το παρακάνουμε, ποια είναι η αιτία αυτής της ευαισθησίας;
Αντί να έχουμε αυτοπεποίθηση πάνω στην ταυτότητά μας, μοιάζει να την κρατάμε σαν εύθραυστο πορσελάνινο αντικείμενο. Φοβόμαστε ότι, αν κάποιος το ακουμπήσει, θα σπάσει. Αυτή η ανασφάλεια εκδηλώνεται με υπερβολές: κάθε διαφορετική ερμηνεία της Ιστορίας μοιάζει με προδοσία, κάθε καλλιτεχνική απόκλιση με «πόλεμο κατά του ελληνισμού», κάθε ξένη οπτική με απειλή.
Η αλήθεια όμως είναι πιο απλή: ένας πολιτισμός με αυτοπεποίθηση δεν τρομάζει από τον διάλογο - τον εμπλουτίζει.
Πέρυσι παρακολούθησα στον κινηματογράφο την τελευταία ταινία του Ρίντλεϊ Σκοτ, για τον Ναπολέοντα. Η ταινία ήταν μια απογοήτευση σε σχέση με την ιστορική εικόνα που είχα διαμορφώσει για έναν από τους ηγέτες που ανέστρεψε την παρακμή της Γαλλίας και επιχείρησε μια βίαιη ενοποίηση της Ευρώπης. Η ταινία ήταν επιδερμική, ρηχή και περιέγραφε μια καρικατούρα του μεγάλου στρατηλάτη.
Είναι όμως μια κινηματογραφική ταινία, και ο καθένας έχει το δικαίωμα να παρουσιάζει ένα ιστορικό πρόσωπο όπως νομίζει - ακόμη κι αν μεγεθύνει ανούσια πράγματα και υποβαθμίσει σπουδαία άλλα. Ένα καλλιτεχνικό δημιούργημα μπορεί να μας αρέσει ή να μην μας αρέσει. Μπορούμε να ενδιαφερθούμε γι’ αυτό ή να αδιαφορήσουμε.
Στη Γαλλία, απ’ όσο γνωρίζω, η ταινία πέρασε αδιάφορα. Ελάχιστοι βγήκαν να καταγγείλουν τον σκηνοθέτη ως ατάλαντο ή δόλιο προπαγανδιστή.
Οι Γάλλοι δεν γκρεμίζουν τα αγάλματα κάθε φορά που κάποιος σκηνοθέτης δείχνει τον Ναπολέοντα ατελή. Οι Βρετανοί δεν ακυρώνουν συναυλίες επειδή κάποιος τραγουδά κέλτικα. Οι Ισπανοί δεν θεωρούν ύβρη όταν μια ταινία δείχνει τον Κολόμβο προβληματικό. Είναι λαοί που έχουν επεξεργαστεί το παρελθόν τους - δεν το κρύβουν κάτω από το χαλί.
Εμείς γιατί είμαστε τόσο ευαίσθητοι;
Στην Ελλάδα, συχνά δεν συζητούμε την Ιστορία· τη διεκδικούμε. Όχι για να τη γνωρίσουμε, αλλά για να τη μονοπωλήσουμε. Όταν οι ταυτότητες είναι αδύναμες, γίνονται πολεμικές.
Κάθε τι που μας αμφισβητεί, το βλέπουμε ως εχθρική εισβολή. Ίσως, γιατί μάθαμε την Ιστορία όχι ως πεδίο γνώσης και μελέτης, αλλά ως πηγή υπερηφάνειας. Και ό,τι τροφοδοτεί μόνο την υπερηφάνεια, καταντά εύθραυστο.
Ίσως λοιπόν το πρόβλημα δεν είναι ο Νόλαν, ούτε ο Σμαραγδής, ούτε τα τραγούδια στη Φλώρινα.
Ίσως το πρόβλημα είναι ότι δεν κάναμε ποτέ ειρήνη με τον ίδιο μας τον καθρέφτη.
