Ο πολιτισμός αλλάζει φάσεις όταν η τεχνολογία αλλάζει τα εργαλεία που μπορεί να χρησιμοποιήσει ο άνθρωπος για την πρόοδο του.
Περάσαμε από τον παλαιολιθικό πολιτισμό στο νεολιθικό πολιτισμό, στην εποχή του σιδήρου, την εποχή του χαλκού, την εποχή της τυπογραφίας, την εποχή του ηλεκτρισμού, και σήμερα έχουμε εισέλθει στην εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης, η οποία ως νέο εργαλείο, ίσως το πιο επαναστατικό μέχρι σήμερα, σηματοδοτεί αλλαγή πολιτισμού, επομένως τα γνώριμα πεδία έχουν αμφισβητηθεί και εκ των πραγμάτων αλλάζουν.
Ο προηγούμενος οικονομικός /τεχνολογικός μεγάκυκλος των ετών 1968-2024, έκλεισε και ένας νέος δημιουργείται από το 2025 έως το 2080, μέσα από εντάσεις, απειλές, ανακατατάξεις, αστάθεια, πολεμικές συρράξεις και διαδοχικές κρίσεις αλλά και ευκαιρίες για τους διορατικούς και τολμηρούς.
Ο νέος κύκλος έχει χαρακτηριστικά πολιτισμικής διαμάχης μεταξύ δημοκρατικών συστημάτων διακυβέρνησης που έχει αναπτύξει ο Δυτικός πολιτισμός και αυταρχικών χωρών, των οποίων οι υπέρμετρα φιλόδοξες ηγεσίες τους ονειροπολούν να αναβιώσουν τις χαμένες αυτοκρατορίες τους (Τουρκία, Ιράν, Ρωσία, Κίνα κλπ.).
Η άποψη ότι η δύναμη προέρχεται από το έδαφος είναι παρωχημένη. Πριν από τη βιομηχανική επανάσταση, αυτό ίσχυε: Έδαφος σήμαινε αγρότες, πόρους, στρατό.
Μετά τη βιομηχανική επανάσταση, η συσσωρευμένη ανάπτυξη προκύπτει από το εμπόριο, τη βιομηχανία και την καινοτομία — και εκεί βρίσκονται πια η ισχύς και ο πλούτος.
Η κυριαρχία στη θάλασσα είναι η δύναμη και η άμυνα της Ελλάδος από την Μινωική εποχή μέχρι σήμερα. Γι’ αυτό η βασική μας στρατηγική πρέπει να είναι ο έλεγχος των θαλασσών. Οι θαλάσσιες δυνάμεις είναι αυτές που προοδεύουν και ευημερούν, ενώ οι ηπειρωτικές λογικές έχουν περιορισμένη ανάπτυξη εντός των συνόρων τους.
Η ασφάλειά των θαλασσίων χωρών διασφαλίζεται με την μεγιστοποιήσει των εσόδων από το εμπόριο, γιατί τότε μπορούν να αγοράσουν ναυτικό, να προσεγγίσουν συμμάχους με στρατούς, και να συντηρήσουν τη δύναμή τους.
Παρόλο που το διάστημα γίνεται η στρατηγική υποδομή του μέλλοντος, με την Τεχνητή Νοημοσύνη να βοηθάει προς αυτήν την κατεύθυνση, ότι συμβαίνει σήμερα στην Μεσόγειο θάλασσα πρέπει να αναλυθεί σε βάθος και να προβλέψουμε και να αξιοποιήσουμε τις ευκαιρίες και να προστατευθούμε από τις απειλές.
Η Ελλάδα βρίσκεται μπροστά σε μια συγκυρία που ενδέχεται να αλλάξει ριζικά την πορεία της χώρας, όχι απλώς ως ανάκαμψη από την πολυετή κρίση χρέους, αλλά ως πλήρη αναγέννηση.
Οι διεθνείς εξελίξεις, το μεταβαλλόμενο γεωπολιτικό περιβάλλον και η αναδιαμόρφωση των παγκόσμιων εμπορικών και ενεργειακών δικτύων, τα νέα εργαλεία της τεχνολογίας όπως η τεχνητή νοημοσύνη, οι τεχνολογίες νέων υλικών, η κβαντική υπολογιστική κλπ., προσφέρουν στην Ελλάδα μια μοναδική ευκαιρία να εξελιχθεί σε οικονομική υπερδύναμη, με δυνατότητα να αυξήσει το ΑΕΠ της πάνω από 50% την επόμενη δεκαπενταετία.
Τέσσερις είναι οι βασικοί παράγοντες που κάνουν αυτή την περίοδο ιστορικά κρίσιμη:
1. Η Ευρωπαϊκή Ένωση αναζητά νέες, ασφαλείς και αξιόπιστες εμπορικές και ενεργειακές διαδρομές, και διαδρομές για δεδομένα που θα αποτελέσουν την «τροφή μάθησης» της Τεχνητής Νοημοσύνης μακριά από αβέβαιες γεωπολιτικές ζώνες και κυρίως μακριά από αυταρχικά καθεστώτα μη φιλικά προς τον δυτικό πολιτισμό.
2. Οι διεθνείς επενδυτές αναζητούν αγορές με προοπτική ανάπτυξης και σταθερότητας, και η Ελλάδα μπορεί να αποτελέσει στρατηγικό κόμβο σε πολλούς τομείς της οικονομίας.
3. Το γεωπολιτικό τοπίο της Ανατολικής Μεσογείου μεταβάλλεται, με την Ελλάδα να αποκτά πλεονεκτική θέση έναντι ανταγωνιστών, εφόσον κινηθεί έγκαιρα. Η Δύση για λόγους ασφαλείας δεν θα αφήσει τον έλεγχο της Μεσογείου και των ενεργειακών και ψηφιακών υποδομών σε αυταρχικά κράτη που συνεχώς υπονομεύουν την Δύση (Τουρκία, Κίνα κλπ.).
4. Η αναγκαιότητα για πολιτισμική συνοχή. Η επιθυμία μεταναστευτικών ροών να κυριαρχήσουν αντί να ενσωματωθούν στις κοινωνίες που τόσο απλόχερα τις φιλοξενούν, αναβλύζει την ανάγκη διατήρησης της πολιτισμικής συνοχής των Δυτικών κοινωνιών.
Η πρόκληση είναι τεράστια: Η χώρα καλείται να μετατραπεί από περιφερειακό παίκτη σε έναν νέο λιμάνι της Μεσογείου ισάξιο με αυτά της βόρειας Ευρώπης (Αμβούργο Ρότερνταμ, κλπ.), ένα κεντρικό σημείο συνάντησης παγκόσμιου εμπορίου, ενέργειας, ψηφιακών δικτύων και υποδομών τεχνητής νοημοσύνης.
Η δημιουργία του Ινδο-Μεσανατολικο-Ευρωπαϊκού Οικονομικού Διαδρόμου (IMEC), γνωστό ως ο Ινδικός δρόμος του μεταξιού, αναμένεται να ανακατευθύνει σημαντικό μέρος του εμπορίου Ασίας–Ευρώπης, με την Ελλάδα να βρίσκεται στο κέντρο αυτής της νέας διαδρομής.
Τα λιμάνια του Πειραιά, της Θεσσαλονίκης και κυρίως της Αλεξανδρούπολης μπορούν να εξελιχθούν σε πυλώνες διαμετακομιστικού εμπορίου, δημιουργώντας πολλαπλάσια έσοδα από λιμενικά τέλη, υποστηρικτικές υπηρεσίες και διασυνδεδεμένες επενδύσεις σε εφοδιαστικές αλυσίδες και υποδομές. Όμως η σημασία δεν περιορίζεται στην εμπορική διάσταση.
Η ενέργεια αποτελεί το πραγματικό στρατηγικό χαρτί της Ελλάδας. Ο τερματικός σταθμός LNG στη Ρεβυθούσα και ο πλωτός τερματικός σταθμός της Αλεξανδρούπολης, που ξεκίνησε τη λειτουργία του το 2024, καθιστούν τη χώρα βασικό τροφοδότη αρκετών χωρών σε Κεντρική και Νοτιοανατολική Ευρώπη, με δυνατότητα διακίνησης 5,5 δισ. κυβικών μέτρων φυσικού αερίου ετησίως.
Η μελλοντική ενσωμάτωση αγωγών και ηλεκτρικών καλωδίων μπορεί να μετατρέψει την Ελλάδα στον κύριο δίαυλο πράσινης ενέργειας της Ευρώπης, αυξάνοντας τη στρατηγική της βαρύτητα.
Τα τεράστια αποθέματα ενέργειας νότια της Κρήτης και στο Ιόνιο, πέρα από την οικονομική συμβολή, θα αλλάξουν την ισχύ της χώρας και θα την απεξαρτήσουν ενεργειακά από άλλες χώρες.
Η πρόσβαση σε ενέργεια εξαιτίας των τεράστιων ποσοτήτων που είναι απαραίτητες για την πρωτοκαθεδρία στην Τεχνητή Νοημοσύνη, θα είναι το κλειδί της αντιπαράθεσης στον πολιτισμικό ανταγωνισμό των αυταρχικών κρατών με την Δύση.
Η πρωτοκαθεδρία στην Τεχνητή Νοημοσύνη θα δώσει και το προβάδισμα στο διάστημα. Για αυτό ο αγώνας θα είναι μακρύς σκληρός και ανελέητος. Η ενεργειακή ασφάλεια της ΕΕ κατά ένα βαθμό, εξαρτάται από τα ενεργειακά κοιτάσματα της Ελλάδος και της Ανατολικής Μεσογείου.
Παράλληλα, η ψηφιακή επανάσταση προσφέρει ένα ακόμα πεδίο ισχύος. Οι αυξανόμενες γεωπολιτικές εντάσεις και οι κίνδυνοι για παραδοσιακές τηλεπικοινωνιακές διαδρομές ωθούν μεγάλες τεχνολογικές εταιρείες να εξετάσουν την Ελλάδα ως ασφαλή κόμβο για υποθαλάσσια καλώδια και data hubs, μετατρέποντάς την σε βασικό «ψηφιακό υπερ-διάδρομο» που θα ενώνει Ευρώπη και Ασία.
Επίσης η ανάπτυξη του σιδηροδρομικού διαδρόμου Θεσσαλονίκης υπόσχεται απρόσκοπτη σύνδεση ελληνικών λιμανιών με την βόρεια Ευρώπη και τα βιομηχανικά κέντρα της Κεντρικής Ευρώπης, παρακάμπτοντας χρονοβόρες διαδρομές.
Δεν είναι αρκετό να είμαστε πλούσιοι. Πρέπει να έχουμε και πολιτισμική συνοχή. Δεν είναι αρκετό να έχουμε τεχνολογία. Πρέπει να έχουμε και αξίες. Δεν είναι αρκετό να έχουμε στρατό. Πρέπει να έχουμε και όραμα υπεράσπισης των κοινωνιών μας. Δυστυχώς οι δυτικές ελίτ τόσο πολιτισμικά όσο και πολιτικά ζουν σε ψευδαισθήσεις.
Τυφλωμένες από μεταμοντέρνες ιδεολογίες, πιστεύουν ότι όλοι οι πολιτισμοί είναι ίσοι, ότι όλοι οι άνθρωποι αγωνίζονται για τα ίδια ιδανικά με τους Δυτικούς. Οι ελίτ μας σκέφτονται με κοινωνικοοικονομικούς όρους τους οποίους επιβάλλουν στο περιβάλλον τους αγνοώντας την πραγματικότητα. Αλλά δεν είναι σε θέση να κοιτάξουν τις σκοτεινές πρακτικές κάποιων πολιτισμών.
Υπάρχουν χώρες, που ότι αξίζει δεν θα το αφήσουν να επιβιώσει, θα το καταστρέψουν με τη μορφή συλλογικής δικαίωσης. Οι ελίτ μας, δυστυχώς δεν βλέπουν τίποτα, μένουν σιωπηλές, έχουν γίνει προ πολλού απαθείς για ότι αρνητικό έρχεται.
Η εδραίωση της Ελλάδας ως εμπορικού, ενεργειακού και ψηφιακού κόμβου δεν θα σημαίνει μόνο έσοδα, αλλά και πρωτόγνωρη διαπραγματευτική ισχύ. Με τον IMEC σε πλήρη λειτουργία, η ΕΕ θα αναγκαστεί να λαμβάνει σοβαρά υπόψη τις ελληνικές θέσεις σε ζητήματα εμπορίου και ενέργειας.
Το ΝΑΤΟ θα πρέπει να εξετάζει πιο προσεκτικά τις ελληνικές ανησυχίες, καθώς η χώρα θα ελέγχει κρίσιμες υποδομές και διαδρομές. Η Ελλάδα θα μεταβεί από τον ρόλο του «ακολούθου» σε αυτόν του συνεταίρου στη χάραξη της ευρωπαϊκής και διεθνούς πολιτικής.
Ωστόσο, η ενίσχυση αυτής της ισχύος δεν θα είναι αναίμακτη. Για κάθε χώρα που ωφελείται, υπάρχουν άλλες που απειλούνται. Οι αντιδράσεις θα έρθουν κυρίως από την Τουρκία και την Κίνα.
Η Τουρκία κινδυνεύει να χάσει το ρόλο της ως κύρια γέφυρα Ασίας–Ευρώπης. Οι δρόμοι του μεταξιού της Κίνας διοχέτευσαν δισεκατομμύρια μέσω της Κωνσταντινούπολης, εδραιώνοντας την σημασία της Τουρκίας. Η ανακατεύθυνση εμπορικών ροών μέσω Ελλάδας συνεπάγεται απώλεια εσόδων, αλλά κυρίως απώλεια πολιτικής επιρροής για την Τουρκία.
Αναμένονται αντιδράσεις σε πολλαπλά μέτωπα: Διπλωματικές κινήσεις για αποδυνάμωση της συνεργασίας Ελλάδας–Ισραήλ. Επανεμφάνιση των αμφιλεγόμενων θαλάσσιων διεκδικήσεων, όπως το τουρκολυβικό μνημόνιο και πλήρη χρήση της Λιβύης ως πληρεξούσιος της Τουρκίας κατά της Ελλάδος.
Κλιμάκωση στο Αιγαίο με απειλές και στρατιωτικές επιδείξεις δύναμης. Η Τουρκία ήδη λειτουργεί κατά τα πρότυπα του Ιράν το οποίο, είχε ως πληρεξουσίους για να ανακτήσει τον έλεγχο της περιοχής, την Χαμάς, την Χεζμπολάχ, την Συρία, τους Χούθι κλπ.
Η Τουρκία αναπτύσσει τους δικούς της πληρεξουσίους, την Λιβύη, την Αλβανία, τα Σκόπια, την Σομαλία κ.λπ. για να αναβιώσει την οθωμανική αυτοκρατορία, απειλώντας με γαλάζιες πατρίδες, με περικύκλωση των πληρεξουσίων τόσο την Ελλάδα όσο και το Ισραήλ που είναι τα μεγαλύτερα εμπόδια της στα αυτοκρατορικά της όνειρα στην Μεσόγειο.
Δεν διδάχθηκε από την τύχη του Ιράν, ούτε κατανοεί ότι σήμερα πλέον, δεν είναι οι καιροί για αναβίωση χαμένων αυτοκρατοριών. Η Τουρκία μέχρι τώρα έκανε «υπερεπέκταση» χωρίς να το πληρώνει!. Τώρα πλησιάζει η ώρα να αρχίσει να πληρώνει... καταλαβαίνει ότι μπορεί να είναι ο επόμενος στόχος – όχι λόγω μόνο της αντιπαράθεσης με το Ισραήλ, αλλά επειδή ο ρόλος της να ξεσηκώνει τον θρησκευτικό φονταμενταλισμό, πλέον είναι δομικά ασύμβατος με τη νέα σταθερότητα που χτίζεται στην περιοχή.
Η Κίνα επίσης αντιμετωπίζει πρόβλημα, καθώς έχει επενδύσει στην Τουρκία ως κύριο μεσογειακό κόμβο για το δρόμο του μεταξιού. Ενδέχεται να επιλέξει σιωπηρή αποδοχή και αναπροσαρμογή στρατηγικής ή να ασκήσει οικονομική και πολιτική πίεση ώστε να διατηρήσει την επιρροή της στη Μεσόγειο.
Υπάρχουν πολλά εμπόδια για την Ελλάδα, και για αυτό η επιτυχία δεν είναι δεδομένη. Η Ελλάδα έχει να αντιμετωπίσει χρόνιες παθογένειες, όπως: α) την γραφειοκρατία που λειτουργεί με βραδύτητα, καθυστερώντας επενδύσεις και έργα, β) την πολιτική αστάθεια και διχόνοια, που εμποδίζουν τη διαμόρφωση ενιαίας εθνικής στρατηγικής και γ) υποβαθμισμένες υποδομές που απαιτούν άμεσες επενδύσεις, αλλά συχνά καθυστερούν λόγω νομικών και διοικητικών εμποδίων.
Χωρίς ταχεία υιοθέτηση της Τεχνητής Νοημοσύνης, χωρίς γρήγορη αναβάθμιση των λιμανιών, δημιουργία ζωνών ελεύθερου εμπορίου και επανεκκίνηση της διεθνούς εικόνας της χώρας – από «τουριστικός παράδεισος» σε στρατηγική επιχειρηματική πύλη της Ευρώπης ως σταυροδρόμι τριών ηπείρων – η ευκαιρία μπορεί να χαθεί. Αν η Ελλάδα διστάσει, η διαδρομή θα βρει άλλους κόμβους όπως Ιταλία, Βαλκάνια ή ακόμα και εναλλακτικές θαλάσσιες διαδρομές.
* Ο Γιώργος Ατσαλάκης είναι Οικονομολόγος, Αναπληρωτής Καθηγητής Πολυτεχνείου Κρήτης Εργαστήριο Επιστημονικών Δεδομένων
