Το 2001, η κοινωνική θεωρητικός Μπελ Χουκς προειδοποιούσε για τους κινδύνους μιας εποχής χωρίς αγάπη. Στο βιβλίο της «All About Love: New Visions», εξέφραζε τη θλίψη της για την «έλλειψη διαρκούς δημόσιου διαλόγου... σχετικά με την πρακτική της αγάπης στον πολιτισμό και τη ζωή μας».
Εκείνη την περίοδο, το διαδίκτυο βρισκόταν σε κρίσιμο σταυροδρόμι. Η κατάρρευση των dot-com είχε οδηγήσει πολλές από τις πρώτες διαδικτυακές εταιρείες σε χρεοκοπία και πολλοί αναρωτιούνταν αν η τεχνολογία αυτή είχε μέλλον.
Οι φόβοι αποδείχθηκαν αβάσιμοι. Μέσα σε λίγες δεκαετίες, το διαδίκτυο εδραιώθηκε στη ζωή μας, συγχωνευόμενο σχεδόν κυριολεκτικά με το σώμα μας μέσω των smartphones, ενώ αλγόριθμοι αξιοποίησαν την προσωπικότητά μας με τρόπους που ξεπερνούν ακόμη και τη γνώση που έχουν για εμάς οι πιο στενοί μας φίλοι. Έφτιαξε, μάλιστα, έναν παράλληλο κοινωνικό κόσμο.
Κι όμως, όσο το διαδίκτυο ενσωματώνεται όλο και περισσότερο στην καθημερινότητά μας, λίγοι θα το περιέγραφαν ως χώρο αγάπης, συμπόνιας και συνεργασίας. Μελέτες επί μελετών καταγράφουν πώς οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης ενισχύουν την αποξένωση και τη διαίρεση - εν μέρει επειδή πολλοί αλγόριθμοι επιβραβεύουν συμπεριφορές όπως το trolling, ο διαδικτυακός εκφοβισμός και η οργή.
Έχει, λοιπόν, παγιωθεί η θέση του διαδικτύου στην ανθρώπινη ιστορία ως προάγγελου απόγνωσης; Ή υπάρχει ακόμη ελπίδα για ένα διαδίκτυο που θα στηρίζει τη συλλογική ευημερία;
Αλγόριθμοι και αποξένωση
Αυτά τα ερωτήματα διερευνώ στο νέο μου βιβλίο, «Αttention and Alienation»
Εξηγώ πώς τα κέρδη των εταιρειών κοινωνικής δικτύωσης βασίζονται στην αξιοποίηση του χρόνου, της δημιουργικότητας και των συναισθημάτων των χρηστών. Είτε πρόκειται για ώρες παραγωγής περιεχομένου στο TikTok είτε για λίγα λεπτά συγγραφής ενός στοχαστικού σχολίου στο Reddit, η συμμετοχή απαιτεί ενέργεια. Και συχνά αποδεικνύεται εξουθενωτική.
Ακόμη και η παθητική χρήση - όπως η περιήγηση στα feeds ή η «παρακολούθηση» σε φόρουμ - καταναλώνει χρόνο. Μπορεί να μοιάζει με δωρεάν ψυχαγωγία, έως ότου οι χρήστες αντιληφθούν ότι οι ίδιοι αποτελούν το προϊόν: τα δεδομένα τους συλλέγονται και τα συναισθήματά τους χειραγωγούνται.
Ο μπλόγκερ, δημοσιογράφος και συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας Cory Doctorow εισήγαγε τον όρο enshittification για να περιγράψει πώς η εμπειρία στις ψηφιακές πλατφόρμες επιδεινώνεται σταδιακά, καθώς οι εταιρείες εκμεταλλεύονται ολοένα και περισσότερο τα δεδομένα των χρηστών και τροποποιούν τους αλγόριθμούς τους για να μεγιστοποιήσουν τα κέρδη τους.
Για αυτούς τους λόγους, ένα μεγάλο μέρος του χρόνου που περνά κανείς στο διαδίκτυο αφιερώνεται στην αντιμετώπιση τοξικών αλληλεπιδράσεων ή στην αδιάκοπη περιήγηση, βυθισμένος σε βρόχους ανατροφοδότησης που προκαλούνται από την ντοπαμίνη.
Αυτός ο κύκλος δεν είναι ούτε τυχαίος ούτε μια καινοτόμος αντίληψη. Το μίσος και η ψυχική κατάρρευση ανθούν σ’ αυτή την κουλτούρα επειδή η αγάπη και η θεραπεία φαντάζουν ασύμβατες με την επιδίωξη του κέρδους.
Φροντίδα που βρίσκεται μπροστά στα μάτια μας
Στο βιβλίο του «Envisioning Real Utopias» (2009), ο αείμνηστος κοινωνιολόγος Έρικ Όλιν Ράιτ εξετάζει κοινωνικά συστήματα που δίνουν προτεραιότητα στη συνεργασία, τη φροντίδα και την ισότητα.
Ο Ράιτ επικεντρώθηκε κυρίως σε συστήματα εκτός σύνδεσης, όπως οι συνεταιρισμοί εργαζομένων. Ένα από τα παραδείγματά του αφορούσε το διαδίκτυο: τη Wikipedia. Ο Ράιτ υποστήριξε ότι η Wikipedia ενσαρκώνει το ηθικό πρόταγμα «από τον καθένα σύμφωνα με τις δυνατότητές του, στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του» - ένα ουτοπικό ιδανικό με ρίζες στον Καρλ Μαρξ.
Η Wikipedia συνεχίζει να ευδοκιμεί ως μη κερδοσκοπικός, εθελοντικά διοικούμενος οργανισμός. Η πλατφόρμα είναι ένα κοινωνικό μέσο με την κυριολεκτική έννοια: άνθρωποι μοιράζονται και επιμελούνται συλλογικά γνώση, χωρίς οικονομικά ανταλλάγματα. Σε αντίθεση με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, οι ανταμοιβές εδώ είναι αποκλειστικά συλλογικές.
Δεν υπάρχουν ορατά likes, emoji ή σχόλια για να συσσωρεύονται και να ενοχλούν τους συμμετέχοντες. Δεν υπάρχουν νικητές και ηττημένοι, όλοι κερδίζουν, ακόμη κι εκείνοι που απλώς χρησιμοποιούν τη Wikipedia χωρίς να συνεισφέρουν με εργασία ή χρήματα για να τη διατηρήσουν σε λειτουργία.
Χτίζοντας έναν νέο ψηφιακό κόσμο
Η Wikipedia είναι μια απόδειξη ότι η φροντίδα, η συνεργασία και η αγάπη μπορούν να υπάρξουν στο διαδίκτυο - και βρίσκονται μπροστά στα μάτια μας.
Τα τελευταία χρόνια έχουν ενταθεί οι προσπάθειες για τη δημιουργία εφαρμογών και ιστότοπων από μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς που δεσμεύονται για την προστασία των δεδομένων των χρηστών. Παραδείγματα αποτελούν το Signal, μια κρυπτογραφημένη εφαρμογή μηνυμάτων ανοιχτού κώδικα, και το Proton Mail, μια αντίστοιχη υπηρεσία email.
Αυτές είναι όλες αξιέπαινες εξελίξεις. Πώς όμως μπορεί το διαδίκτυο να προάγει ενεργά τη συλλογική ευημερία;
Στο βιβλίο «Viral Justice: How We Grow the World We Want» η κοινωνιολόγος Ruha Benjamin, αναφέρει έναν τρόπο για να αλλάξουμε σελίδα. Εξιστορεί την επιτυχημένη απεργία αφροαμερικανών δημιουργών στο TikTok το 2021. Πολλοί από τους viral χορούς είχαν δημιουργηθεί από αφροαμερικανούς καλλιτέχνες, οι οποίοι υποστήριξαν ότι οι λογαριασμοί τους καταστέλλονταν από αλγόριθμους που ευνοούσαν λευκούς influencers.
Το TικΤοκ απάντησε στο κίνημα #BlackTikTokStrike που έγινε viral, ζητώντας επίσημα συγγνώμη και αναλαμβάνοντας δεσμεύσεις για καλύτερη εκπροσώπηση και αποζημίωση του έργου των μαύρων δημιουργών. Αυτοί οι δημιουργοί απέδειξαν ότι η αλληλεπίδραση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι εργασία - και ότι οι εργαζόμενοι έχουν τη δύναμη να απαιτούν δίκαιες συνθήκες και δίκαιη αμοιβή.
Αυτή η ιστορική απεργία ανέδειξε ότι οποιοσδήποτε χρησιμοποιεί εταιρείες κοινωνικής δικτύωσης, που επωφελούνται από την εργασία, τα συναισθήματα και τα προσωπικά δεδομένα των χρηστών τους - όπως το TikTok, το X, το Facebook, το Instagram ή το Reddit - μπορεί να οργανωθεί συλλογικά.
Την ίδια στιγμή, υπάρχουν οργανισμοί που εργάζονται για τον σχεδιασμό ενός διαδικτύου που προάγει τη συλλογική άνθηση. Η κοινωνιολόγος Firuzeh Shokooh Valle, παρουσιάζει παραδείγματα τεχνολογικών συνεταιρισμών που ανήκουν σε εργαζόμενους στο βιβλίο της «In Defense of Solidarity and Pleasure: Feminist Technopolitics in the Global South »(2023).
Ξεχωρίζει τον συνεταιρισμό Sulá Batsú στην Κόστα Ρίκα, ο οποίος προωθεί πολιτικές που επιδιώκουν να σπάσουν τον ασφυκτικό κλοιό της αρνητικότητας και της εκμετάλλευσης που κυριαρχεί στην κουλτούρα του διαδικτύου.
«Οι ψηφιακοί χώροι τροφοδοτούνται ολοένα και περισσότερο από το μίσος και τις διακρίσεις», γράφει η ομάδα, εκφράζοντας την ελπίδα για έναν διαδικτυακό κόσμο όπου «οι γυναίκες και τα άτομα διαφορετικών σεξουαλικοτήτων και φύλων θα μπορούν να έχουν πρόσβαση και να απολαμβάνουν ένα ελεύθερο και ανοιχτό διαδίκτυο, για να ασκούν δράση και αυτονομία, να οικοδομούν συλλογική δύναμη, να ενδυναμώνουν κινήματα και να μετασχηματίζουν τις σχέσεις εξουσίας».
Στο Λος Άντζελες, δραστηριοποιείται η Chani, Inc., μια τεχνολογική εταιρεία που δηλώνει «περήφανα» ότι δεν χρηματοδοτείται από επενδυτές επιχειρηματικών κεφαλαίων. Η εφαρμογή Chani συνδυάζει την αστρολογία με πρακτικές ενσυνειδητότητας, με μοναδικό στόχο να βοηθήσει τους ανθρώπους. Δεν έχει σχεδιαστεί ώστε να ενθαρρύνει ψυχαναγκαστική χρήση, δεν διαθέτει πεδία σχολίων και δεν εμπορεύεται ποτέ τα δεδομένα των χρηστών της.
Χωρίς σχόλια
Πώς θα ήταν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αν η Wikipedia αποτελούσε τον κανόνα και όχι την εξαίρεση;
Κατά τη γνώμη μου, ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα στην κουλτούρα του διαδικτύου είναι το πώς αποκρύπτεται η ανθρώπινη διάσταση των ανθρώπων. Οι χρήστες είναι μεν ελεύθεροι να εκφράζουν τις απόψεις τους σε δημόσια φόρουμ που βασίζονται στο κείμενο, ωστόσο οι λέξεις τους δεν συνδέονται απαραίτητα με την ταυτότητά τους. Πίσω από την ανωνυμία των ονομάτων χρήστη κρύβονται πραγματικοί άνθρωποι. Αυτό, όμως, δεν συνιστά αυθεντική ανθρώπινη αλληλεπίδραση.
Στο βιβλίο μου «Attention and Alienation», υποστηρίζω ότι η δυνατότητα να συναντούμε και να αλληλεπιδρούμε με άλλους στο διαδίκτυο ως πλήρως υλοποιημένα, τρισδιάστατα ανθρώπινα όντα θα συνέβαλε ουσιαστικά στη διαμόρφωση ενός διαδικτυακού περιβάλλοντος με περισσότερη ενσυναίσθηση και συνεργασία.
Όταν ήμουν 8 χρονών, οι γονείς μου ζούσαν στο εξωτερικό για επαγγελματικούς λόγους. Μιλούσαμε κάποιες φορές στο τηλέφωνο. Συχνά έκλαιγα μέχρι αργά το βράδυ, προσευχόμενη να αποκτήσω τη δυνατότητα να τους «βλέπω μέσα από το τηλέφωνο». Μου φαινόταν σαν ένα θαύμα - σχεδόν σαν μαγεία.
Μοιράστηκα αυτή την ιστορία με τους φοιτητές μου, σε μια στιγμή κοινής ευαλωτότητας. Ήταν το 2020, την περίοδο της πανδημίας COVID-19, και το μάθημα γινόταν μέσω τηλεδιάσκεψης. Σε αυτά τα ψηφιακά μαθήματα, ένα άτομο μιλούσε κάθε φορά, ενώ οι υπόλοιποι άκουγαν.
Δεν ήταν το ιδανικό, αλλά πιστεύω πως ένα καλύτερο διαδίκτυο θα ενθάρρυνε αυτό το είδος συζήτησης - ανθρώπους από κάθε γωνιά του κόσμου να έρχονται κοντά και να μοιράζονται την πληρότητα της ανθρώπινης εμπειρίας.
Πρωτοβουλίες όπως το Clubhouse αξιοποίησαν αυτό το όραμα, δημιουργώντας φόρουμ βασισμένα στη φωνή. Ωστόσο, η εταιρεία δέχθηκε κριτική για τις επιθετικές πολιτικές της σχετικά με την προστασία των προσωπικών δεδομένων.
Τι θα συνέβαινε αν η επόμενη γενιά δημόσιων κοινωνικών πλατφορμών βασιζόταν στο μοντέλο του Clubhouse; Τι θα γινόταν αν έφερνε κοντά τους ανθρώπους, παρουσιάζοντας όχι μόνο τις φωνές τους, αλλά και τα πρόσωπά τους μέσω ζωντανού βίντεο - χωρίς να συλλέγει δεδομένα ή να καλλιεργεί διχασμό και οργή;
Σηκωμένα φρύδια. Χαμόγελα. Συνοφρυώματα. Αυτά είναι τα στοιχεία που κάνουν τους ανθρώπους να ξεχωρίζουν από τα ολοένα και πιο εξελιγμένα μεγάλα γλωσσικά μοντέλα και τα chatbot Τεχνητής Νοημοσύνης, όπως το ChatGPT.
Εξάλλου, αξίζει να πεις κάτι που δεν θα μπορούσες να ξεστομίσεις κοιτώντας έναν άλλο άνθρωπο στα μάτια;
*H Aarushi Bhandari είναι επίκουρος καθηγητήτρια Κοινωνιολογίας, Κολλέγιο Ντέιβιντσον στις ΗΠΑ. Η ερευνητική της πορεία επικεντρώνεται στην οικονομία της προσοχής· τις οικονομίες που έχουν κατασκευαστεί για τις τεχνολογίες πληροφοριών και επικοινωνιών (ΤΠΕ), ειδικά το διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Το βιβλίο μου "Attention and Alienation: The International Political Economy of ICTs" κυκλοφορεί την 1η Ιουλίου 2025 από τις εκδόσεις Columbia University Press. Το άρθρο της αναδημοσιεύεται αυτούσιο στο Liberal, μέσω άδειας Creative Commons, από τον ιστότοπο TheConversation.com.
