Το περιβάλλον μας είναι γεμάτο με εξωτερικότητες.
Τα περιβαλλοντικά προβλήματα όχι μόνο αρνούνται να συμμορφωθούν με τα τυπικά προβλήματα συγκρούσεων μεταξύ των διάφορων κατόχων δικαιωμάτων, αλλά συχνά δεν συμμορφώνονται καν με τα βασικά νοητικά μας μοντέλα των εξωτερικοτήτων. Φανταζόμαστε ότι οι σπινθήρες που πετούν από μια σιδηροδρομική γραμμή και ανάβουν πυρκαγιά σε ένα χωράφι επηρεάζουν τον ιδιοκτήτη αυτού του χωραφιού περισσότερο από όλους όσους αναπνέουν τον αέρα. (Τουλάχιστον, πριν οι καπνοί από τις δασικές πυρκαγιές να γίνουν ένα τόσο σημαντικό θέμα.)
Όταν έχουμε να κάνουμε με περιβαλλοντική ζημιά, η λύση στο πρόβλημα δεν είναι το μόνο πράγμα που πρέπει να ανακαλύψουμε. Συχνά, ακόμη και το πραγματικό πεδίο του προβλήματος είναι κάτι που πρέπει να ανακαλυφθεί. Το ποιος συνέβαλε σε ένα πρόβλημα, ποιος επηρεάστηκε και ποιος μπορεί να παράσχει μια λύση, δεν είναι απαραίτητα κάτι το προφανές. Και συχνά δεν υπάρχει μια ενιαία λύση, αλλά μια λύση με πολλά συνεισφέροντα μέρη.
Εδώ ακριβώς η δημόσια επιλογή και η πολυκεντρικότητα, που ήταν και το θέμα της συζήτησης των Jordan Lofthouse και Bobbi Herzberg σε ένα πρόσφατο Podcast του Hayek Program, μπαίνουν στο παιχνίδι.
Η «πολυκεντρικότητα» είναι ένας τεχνικός όρος που χρησιμοποιείται για να περιγράψει τους κανόνες και τα σχέδια διαφορετικών ομάδων ανθρώπων σε διαφορετικά επίπεδα που αλληλοεπικαλύπτονται, ενσωματώνονται σε διάφορα επίπεδα μεταξύ τους και αλληλεπιδρούν. Η πολυκεντρικότητα, λέει η Herzberg, δεν είναι ο τρόπος με τον οποίο συνήθως σκέφτονται οι άνθρωποι ότι ο κόσμος λειτουργεί. Στο podcast λέει:
«Συνήθως σκεφτόμαστε με όρους που είναι απλούστεροι, πιο ρυθμισμένοι ή πιο τακτικοί—συνήθως σκεφτόμαστε είτε μια κεντρική αρχή, με κορυφαίες ιεραρχικές σχέσεις όπου η εξουσία εκχωρείται από την κορυφή προς τα κάτω, είτε αποκεντρωμένες αρένες ή συνομοσπονδίες όπου η εξουσία βρίσκεται σε μικρότερα ή πιο τοπικά επίπεδα και συγκεντρώνεται καθώς μετακινούμαστε σε ανώτερα επίπεδα».
Αλλά παρόλο που η πολυκεντρικότητα δεν είναι ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι πιστεύουν ότι ο κόσμος λειτουργεί, στην πράξη συνήθως ο κόσμος έτσι λειτουργεί. Η έννοια της πολυκεντρικότητας είναι σημαντική γιατί μας βοηθά να διακρίνουμε τάξη σε συστήματα που κατά τα άλλα φαίνονται χαοτικά. Κάτι που μπορεί να φαίνεται σαν μια μάζα αδιαφοροποίητης δραστηριότητας σε μια γειτονιά μπορεί να είναι στην πραγματικότητα άτομα που λειτουργούν στο πλαίσιο συμβάσεων, μέσω κοινοτικών ενώσεων, να συμμετέχουν σε αθλητικές ομάδες, σχολικά συμβούλια, δημοτικά συμβούλια και στο πλαίσιο και διαμέσου των τοπικών αρχών - για να μην αναφέρουμε τα υψηλότερα επίπεδα της διακυβέρνησης. Όλες αυτές οι σχέσεις αλληλεπιδρούν, αλληλεξαρτώνται και αλληλοπροσαρμόζονται.
Αυτός είναι ο λόγος που στην πραγματικότητα, οι περισσότερες συλλογικές προσπάθειες για την επίλυσης προβλημάτων δεν αφορούν ούτε ιεραρχικές σχέσεις ούτε αποκεντρωμένες αρένες, αλλά ταυτόχρονα είναι και τα δύο αυτά. Διαφορετικές προσπάθειες λειτουργούν παράλληλα ή αλληλοεπικαλύπτονται και διαφορετικές πρωτοβουλίες συνεργάζονται μεταξύ τους. Κάποιες προσπάθειες αποτυγχάνουν, άλλες όμως πετυχαίνουν. Στη διαδικασία αυτή, τα άτομα που συμμετέχουν μπορούν να μάθουν από τις εμπειρίες τους και ο ένας από τον άλλο.
Οι άνθρωποι είναι άνθρωποι, και είναι πολιτικά όντα.
Οι Herzberg και Lofthouse δεν μιλούν ρητά για τη δημόσια επιλογή μέχρι σχεδόν το τέλος της συζήτησής τους, όταν μιλούν για τη συμμετρία της συμπεριφοράς. Συμμετρία συμπεριφοράς σημαίνει ότι τα άτομα που ενεργούν μέσω του κράτους είναι εξίσου πιθανό να λειτουργούν σύμφωνα με τα συμφέροντά τους όπως και τα άτομα που ενεργούν στις αγορές: οι άνθρωποι είναι άνθρωποι, ανεξαρτήτως του αν δραστηριοποιούνται σε μια αγορά ή σε ένα νομοθετικό σώμα. Αλλά η δημόσια επιλογή είναι ενσωματωμένη στη μελέτη της πολυκεντρικότητας λόγω μιας άλλης βασικής έννοιας της δημόσιας επιλογής: της πολιτική ως συναλλαγής.
Η αντιμετώπιση των μετα-προβλημάτων που αναφέρθηκαν παραπάνω ως προς το να αποφασίσουμε ποιος είναι υπεύθυνος, ποιος ζημιώνεται, ποιος μπορεί να βοηθήσει και τι μπορεί να γίνει πριν ακόμη επιδιώξουμε πρακτικά μια λύση σε ένα κοινωνικό πρόβλημα είναι το πλαίσιο εντός του οποίου λαμβάνει χώρα η πολιτική ως συναλλαγή. Μέσα από πολιτικές συναλλαγές και διαπραγματεύσεις δοκιμάζονται και ανακαλύπτονται οι απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα.
Οι άνθρωποι ενώνουν δυνάμεις για να αντιμετωπίσουν πολιτικά προβλήματα γιατί αυτό τους είναι αμοιβαία επωφελές. Το να θυμόμαστε ότι «οι άνθρωποι είναι άνθρωποι» και έχουν πάντα ως κίνητρο το προσωπικό τους συμφέρον, οριοθετεί ως ένα βαθμό το τι μπορούμε να περιμένουμε από την πολιτική δράση, αλλά δεν μας λέει ότι η πολιτική δράση είναι κάτι που δεν αξίζει τον κόπο.
Η πολιτική ως συναλλαγή εξηγεί επίσης ένα από τα πιο σημαντικά οφέλη της πολυκεντρικότητας: την αποδοχή από πλευράς των συμμετεχόντων. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η διακυβέρνηση συμβαίνει σε ένα επίπεδο όπου οι άνθρωποι μπορούν να συμφωνήσουν αποτελεσματικά σε ένα σύνολο κανόνων. Επειδή αυτοί οι κανόνες συμφωνούνται γενικά, τηρούνται και γενικά, αλλά και τα άτομα που τους έχουν αποδεχθεί μπορούν να παρακολουθούν ο ένας τη συμπεριφορά του άλλου και ακόμη και να αντιμετωπίζουν αυτούς που παραβιάζουν τους κανόνες, καθιστώντας την παρακολούθηση και την επιβολή φθηνότερη και πιο αποτελεσματική από ό,τι αν αυτή θα έπρεπε να επιτευχθεί διά της βίας.
Προσαρμογή, μάθηση και αποδοχή.
Αυτός είναι ο λόγος που οι πολυκεντρικές προσεγγίσεις για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής έχουν σημασία. Ο Lofthouse αναλύει στο podcast:
«Η κλιματική αλλαγή δεν είναι ένα μόνο πρόβλημα, αλλά ένα πλήθος προβλημάτων που αλληλοεπικαλύπτονται και εντάσσονται το ένα μέσα στο άλλο. Υπάρχουν πολλές αιτίες της κλιματικής αλλαγής. Η καύση ορυκτών καυσίμων... δηλαδή ουσιατικά οι μεταφορές και η παραγωγή ενέργειας, αλλά οι μεταφορές γίνονται με πολλούς διαφορετικούς τρόπους όπως και η παραγωγή ενέργειας γίνεται με πολλούς διαφορετικούς τρόπους... Και οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής είναι επίσης πολύπλοκες, αλληλοκαλυπτόμενες και εντασσόνται η μία μέσα στην άλλη. Η άνοδος της στάθμης της θάλασσας είναι ένα τεράστιο θέμα. Η όξυνση στο επίπεδο της θάλασσας έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά. Κάποιες περιοχές θα γίνουν ξηρότερες, κάποιες άλλες θα δεχτούν περισσότερες βροχοπτώσεις. Υπάρχουν τόσα πολλά πράγματα που συμβαίνουν ταυτόχρονα όταν μιλάμε για την κλιματική αλλαγή. Είναι ένα τεράστιο, πολύπλοκο κοινωνικό πρόβλημα».
Η κλιματική αλλαγή ως ένα γενικό, παγκόσμιο πρόβλημα είναι ένα πρόβλημα που η πολιτική δυσκολεύεται πολύ να λύσει. Διαφορετικά επίπεδα πλούτου και τεχνολογίας, διαφορετικά επίπεδα δέσμευσης για αλλαγή και διαφορετικά πολιτικά κίνητρα καθιστούν εξαιρετικά δύσκολες τις παγκόσμιες, συντονισμένες προσπάθειες αντιμετώπισης του προβλήματος.
Αλλά ακόμα κι αν η ανθρωπότητα μπορούσε να συμφωνήσει, είναι σχεδόν αδιανόητο ότι κάποιος θα μπορούσε να σκεφτεί ότι θα παραγόταν ένα συνολικό και αποτελεσματικό σχέδιο δράσης. Κανείς δεν πιστεύει σοβαρά ότι το πολιτιστικό πλαίσιο, η τοπική γνώση και οι διάφορες οικονομικές πραγματικότητες δεν σχετίζονται με τον τρόπο με τον οποίο υλοποιούνται στην πράξη οι δράσεις για το κλίμα.
Και ενώ υπάρχει διαφωνία ως προς το αν η τεχνολογία μπορεί να μας «σώσει», η τεχνολογία είναι σίγουρα σημαντική. Οι σύνθετες, επικαλυπτόμενες και εσνωματωμένες μεταξύ τους προσεγγίσεις στο πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής επιτρέπουν τη δοκιμή διαφορετικών τεχνολογιών, την εισαγωγή νέων τεχνολογιών, την υιοθέτηση επιτυχημένων και την απόρριψη αποτυχημένων προσεγγίσεων. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με έργα μεγάλης κλίμακας που αξιοποιούν μια ενιαία, υπάρχουσα τεχνολογία που μπορεί να μην είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική ή μπορεί να ξεπεραστεί κατά τη διάρκεια ζωής του έργου, αλλά είναι πιο δύσκολο να εγκαταλειφθεί λόγω της κλίμακας της επιχείρησης.
Και πάλι, τα πλεονεκτήματα της πολυκεντρικότητας δεν αρκούν για να αποκλείσουν από μόνα τους τις μεγάλες, συγκεντρωτικές προσεγγίσεις. Οι παγκόσμιας κλίμακας προσεγγίσεις όπως το Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ μπορεί να είναι χρήσιμες για την καταπολέμηση παγκόσμιων προβλημάτων (στη συγκεκριμένη αυτή για την καταπολέμηση της καταστροφής του στρώματος του όζοντος).
Απλώς οι παγκόσμιας κλίμακας προσεγγίσεις δεν μπορούν, και δεν θα γίνουν ποτέ, το μόνο που πρέπει να κάνουμε.
Διαβάστε περισσότερα για το θέμα:
Elinor Ostrom: 1933–2012 στο Econlib.
Adam Smith in the Anthropocene του Paul Crider στο Adam Smith Works.
EconTalk: Peter Boettke on Elinor Ostrom, Vincent Ostrom, and the Bloomington School.
James Buchanan Intellectual Portrait Series Μέρος 1 και Μέρος 2 στην Online Library of Liberty
Elinor Ostrom | Nobel Prize Lecture, Beyond Markets and States: Polycentric Governance of Complex Economic Systems.
Η Janet Bufton είναι σύμβουλος επιμέλειας και εκπαίδευσης στο AdamSmithWorks.org, ένα πρόγραμμα του Liberty Fund.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 13 Δεκεμβρίου 2023 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια της Library of Economics and Liberty και τη συνεργασία του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών.
