Υπάρχουν ειδήσεις που έρχονται και φεύγουν σαν ταχύπλοα στην επιφάνεια. Και υπάρχουν και οι «βαθιές», εκείνες που κουβαλούν μεταβολές βραδείας καύσεως. Μια τέτοια είδηση, ίσως η σημαντικότερη για την Ελλάδα των τελευταίων 10–15 ετών, πέρασε στα ψιλά.
Την εντόπισα στους Financial Times και την πρωτοδημοσίευσα χθες ως σχόλιο στο Black Box. Αναφέρομαι στην επιστροφή μέρους των 600.000 Ελλήνων που έφυγαν την περίοδο της κρίσης. Πρόκειται για το πιο παραγωγικό και μορφωμένο κομμάτι της κοινωνίας, που εξαναγκάστηκε να μεταναστεύσει λόγω τριών μνημονίων, τα οποία θα μπορούσαν να έχουν συμπτυχθεί σε ένα, αν δεν επιμέναμε στον πολιτικό παραλογισμό του «αντιμνημονιακού ρεαλισμού».
Το 2023 ήταν η πρώτη χρονιά μετά το 2009 που η χώρα παρουσίασε θετικό ισοζύγιο μεταξύ Ελλήνων που εισέρχονται και εξέρχονται. Προσωπικά γνωρίζω περιπτώσεις νέων – μεταξύ 30 και 40 ετών – που έπειτα από 15ετή διαδρομή στο εξωτερικό επέστρεψαν στην Ελλάδα. Όχι για διακοπές, αλλά για δουλειά. Και μάλιστα, όχι για «δουλίτσες», αλλά για θέσεις με καλές αποδοχές και διεθνή προοπτική. Το φαινόμενο αυτό φαίνεται να αποκτά δυναμική.
Η επιστροφή, όμως, μεταξύ άλλων, σκοντάφτει πάνω στο γνωστό εμπόδιο: το φορολογικό σύστημα που εξακολουθεί να τιμωρεί την εργασία και την αριστεία. Μετά τις €40.000 ετήσιο εισόδημα, ο μισθωτός στην Ελλάδα φορολογείται με συντελεστή 44%. Αντίστοιχα, στο Ηνωμένο Βασίλειο για εισοδήματα της τάξης των £100.000 (~€117.000), η επιβάρυνση είναι περίπου στο ίδιο επίπεδο, μόνο που εκεί μιλάμε για ισχυρές δημόσιες υποδομές, σχολεία, ασφάλεια, συγκοινωνίες. Στις ΗΠΑ, η επιβάρυνση για αντίστοιχα εισοδήματα κυμαίνεται στο 25–32%.
Η Ελλάδα δεν μπορεί να κρατήσει ανθρώπους με φορολογία Βόρειας Ευρώπης και υπηρεσίες... Βαλκανίων. Τα σχολεία και τα νοσοκομεία χρειάζονται διαρκή επανάσταση. Κάτι προσπάθησε ο Πιερρακάκης και ο Γεωργιάδης αλλά χρειάζεται επιμονή και ρήξη με τα αποστήματα της παλινόρθωσης.
Η κρίσιμη μάζα της φυγής και το εθνικό διακύβευμα
Οι 600.000 που έφυγαν ισοδυναμούν με περίπου το 6% του συνολικού πληθυσμού. Αν εστιάσουμε στο ηλικιακό φάσμα 30–50 ή 30–60, δηλαδή το παραγωγικά ενεργό δυναμικό, τότε μιλάμε για 17–22%. Πρακτικά, ένας στους πέντε. Και εάν δεχτούμε πως η πλειοψηφία αυτών έχει πανεπιστημιακή ή μεταπτυχιακή εκπαίδευση, τότε μιλάμε για ένα τεράστιο ποσοστό του «καλού» ανθρώπινου δυναμικού της χώρας.
Η επιστροφή έστω και ενός σημαντικού μέρους αυτών πρέπει να τεθεί ως εθνικός στόχος – ισότιμος με την άμυνα και τις επενδύσεις. Διότι χωρίς ανθρώπους με εξειδίκευση, διεθνή εμπειρία και ανοιχτούς ορίζοντες, καμία άμυνα δεν λειτουργεί και καμία επένδυση δεν προκόβει.
Η επιστροφή των μυαλών αλλάζει το παιχνίδι σε 5 διαστάσεις:
1)Δημογραφική διάσταση: Από τον «χειμώνα» της υπογεννητικότητας στη μερική ανατροπή
Η Ελλάδα βιώνει μια δημογραφική κατάρρευση, με δείκτη γονιμότητας ~1,3 και πληθυσμό σε συνεχή φθορά. Η μαζική έξοδος νέων κατά την κρίση (2010–2020) επιτάχυνε την «ερήμωση» παραγωγικής ηλικίας. Η επιστροφή εξειδικευμένων Ελλήνων, ιδιαίτερα στην ηλικία 25–45, αναχαιτίζει το brain drain και δίνει χρονικό περιθώριο στη χώρα να διαχειριστεί τη γήρανση. Αν αυτή η τάση παγιωθεί, θα συμβάλει στην ανατροπή της πληθυσμιακής καμπύλης παραγωγικής δυναμικής.
2) Οικονομική διάσταση: Ανάπτυξη με κεφάλαιο ανθρώπινο. Οι επιστρέφοντες δεν φέρνουν μόνο βιογραφικά με εμπειρία από Λονδίνο, Βερολίνο ή Άμστερνταμ. Φέρνουν:
📌 εργασιακή κουλτούρα εξωστρέφειας και αποδοτικότητας,
📌 γνώση σύγχρονων αγορών και δικτύων, και
📌 νεοφυείς επιχειρηματικές ιδέες.
Αν η τάση σταθεροποιηθεί, θα αυξήσει τη συνολική παραγωγικότητα της χώρας και θα ενισχύσει το ΑΕΠ όχι απλώς ποσοτικά αλλά ποιοτικά. Πρόκειται για «ποιοτική μεγέθυνση» της ελληνικής οικονομίας με ελάχιστο δημοσιονομικό κόστος. Είναι, με όρους Κόσμου και Κέντρων Ανάπτυξης, το αντίθετο της de-growth.
3)Τεχνολογική διάσταση: Η επιστροφή δημιουργεί καινοτομία
Τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα αναπτύσσεται ένα «πυρήνας» τεχνολογικών startups (Viva, Workable, Blueground, Netdata), ενώ μεγάλοι παίκτες (Microsoft, Pfizer, Cisco) άνοιξαν κέντρα R&D. Όμως η κρίσιμη μάζα ταλέντου έλειπε.
Η επιστροφή μορφωμένων Ελλήνων από τη Δύση:
📌 καλύπτει αυτό το κενό,
📌 δημιουργεί τεχνολογικά hubs υψηλής έντασης γνώσης,
📌 και συνδέει την Ελλάδα με τη διεθνή οικονομία της καινοτομίας.
Η Ελλάδα έτσι μετατρέπεται από εξαγωγέα ταλέντου σε πλατφόρμα καινοτομίας στην περιφέρεια της ΕΕ.
4) Εκλογική-πολιτική διάσταση: Αλλαγή εκλογικού σώματος, αλλαγή πολιτικού διαλόγου
Η δεκαετία 2010–2020 ριζοσπαστικοποίησε μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Οι νέοι που έφυγαν – περισσότερο μορφωμένοι, με διεθνή εμπειρία – έμειναν εκτός πολιτικού παιχνιδιού. Η επιστροφή τους ενδέχεται να επιφέρει:
📌 αύξηση του πολιτικού ρεαλισμού,
📌 πίεση για θεσμικό εκσυγχρονισμό και μείωση λαϊκισμού,
📌 και στροφή από το δίπολο «κράτος vs ιδιώτης» σε ένα πιο τεχνοκρατικό και φιλελεύθερο αφήγημα.
Η ψήφος του εξωτερικού που θεσμοθετήθηκε θα ενισχυθεί, αλλά κυρίως, οι επιστρέφοντες μεταφέρουν άλλη νοοτροπία και απαιτήσεις.
5) Γεωπολιτική διάσταση: Από περιφέρεια της κρίσης σε κόμβο σταθερότητας
Η απορρόφηση ταλέντου είναι γεωπολιτική δύναμη. Όταν οι χώρες του Νότου χάνουν νέους και μορφωμένους, μετατρέπονται σε "καταναλωτές ανάπτυξης" και όχι σε "παραγωγούς". Αντίθετα, η Ελλάδα:
📌 Σταθεροποιείται πολιτικά και αναβαθμίζεται γεωοικονομικά,
📌 Προβάλλει ως ασφαλής, λειτουργικός ευρωπαϊκός προορισμός για ταλέντο,
📌 Ενισχύει τον ρόλο της στα Βαλκάνια και την Ανατολική Μεσόγειο, ιδιαίτερα σε τομείς όπως ενέργεια, data, αμυντική καινοτομία.
Συμπέρασμα:
Η επιστροφή το 2023 ίσως αποδειχθεί η απαρχή μιας σιωπηλής ελληνικής αναγέννησης. Όχι με επιδοτήσεις, ούτε με δανεικά. Αλλά με επένδυση στο πολυτιμότερο κεφάλαιο: τον άνθρωπο που θέλει να μείνει και να δημιουργήσει.
Όπως θα έλεγε κι ένας πιο φιλελεύθερος Κολοκοτρώνης: "Όταν οι Έλληνες επιστρέφουν με όπλο τη γνώση, το μέλλον δεν κατακτάται· χτίζεται."
📬 Μηνύματα Αναγνωστών
Πατρίς, τάξις, και… ανεργία
Αγαπητέ κύριε Στούπα,
στο πολύ ενδιαφέρον άρθρο σας «Πατρίς, τάξις, και… ανεργία» θα ήθελα να προσθέσω 4 επιπλέον παραμέτρους/παρατηρήσεις:
1. Σε συνέχεια του σκεπτικού σας, πιστεύω ότι δεν είναι τυχαίο στα «ανδροκρατούμενα» κόμματα της δεξιάς, στα οποία αναφέρεστε, να θαυμάζουν ηγέτες όπως τον Πούτιν. Ο οποίος προφανώς εκφράζει στα μάτια πολλών από αυτών, την πυγμή και σταθερότητα ενός ΑΛΦΑ αρσενικού που ηγείται της φυλής-έθνους και μας προπαγανδίζει το τρίπτυχο «πατρίς, θρησκεία, οικογένεια» ως την λύση των παρηκμασμένων (κατ’ αυτόν/ούς) δυτικών κοινωνιών.
2. Από την άλλη πλευρά όμως, κάτι που δυσκολεύει πολύ την εξίσωση και την εξεύρεση λύσης, τα αριστερά «γυναικοκρατούμενα» κόμματα στα οποία αναφέρεστε (πράσινοι, σοσιαλιστές και αριστεροί) τραβάνε το σχοινί από την αντίθετη πλευρά, πολύ συχνά στηρίζοντας την ανεξέλεγκτη μετανάστευση.
3.Παρατηρούμε τελικά μία αυξανόμενη πόλωση στις δυτικές κοινωνίες, και διαμόρφωση ακραίων «κοινωνικών σιλό» (αριστεροί-δεξιοί), τα οποία δυσκολεύονται να επικοινωνήσουν μεταξύ τους όλο και περισσότερο με τα χρόνια με την αυξανόμενη μάλιστα παρουσία της Generation Z (της woke κουλτούρας) στο πολιτικό σκηνικό.
4.Στη χώρα την οποία ζώ, στην Γερμανία, οι δηλωμένοι άθρησκοι (αυτοί που δεν πληρώνουν εκκλησιαστικό φόρο και δεν βαφτίζονται, παντρεύονται κλπ στην εκκλησία) είναι άνω του 50% πλέον. Επειδή όλοι γνωρίζουμε ότι το ανθρώπινο όν αναζητά πάντα μία ταυτότητα του τύπου θρησκεία έθνος, οικογένεια, πρόγονοι κλπ., προκειμένου να αυτοπροσδιοριστεί, παρατηρούμε ότι τα κενά που αφήνουν:
Α. Η θρησκεία (και εγώ προσωπικά ως άθρησκος είμαι δηλωμένος εδώ, δεν προπαγανδίζω κάποια επιστροφή στην θρησκεία),
Β. Η εθνική ταυτότητα (οι περισσότεροι δυσκολεύονται να εκφράσουν κάτι τέτοιο, γιατί φοβούνται μην χαρακτηριστούν φασίστες ή ρατσιστές) και
Γ. Η οικογένεια (=> υπογεννητικότητα)
καταλαμβάνονται από νεοεθνικισμό και συντηρητισμό κυρίως, από μετανάστευση, λόγω του δημογραφικού κενού, και αυξημένη θρησκευτικότητα (των προαναφερθέντων μεταναστών). Οι δυτικές γερασμένες δημοκρατίες μας δηλαδή, ρίχνουν ακόμα περισσότερο λάδι στη φωτιά των «κοινωνικών σιλό» που δημιουργούνται με ραγδαίο ρυθμό. Το μεγαλύτερο των προβλημάτων, το δημογραφικό, φέρνει την (ανεξέλεγκτη) μετανάστευση, αυτή με τη σειρά της την αύξηση του εθνικισμού και των θρησκευτικών αντιπαραθέσεων, πράγματα που θεωρούσαμε ότι έχουμε αφήσει πίσω μας.
Η υπέρμετρη αυταρέσκεια, η αποφυγή ευθυνών και των δυσκολιών της ζωής με την οποία μεγαλώσαμε τα παιδιά μας, στο όνομα «ενός καλύτερου μέλλοντος και μια ευκολότερης ζωής» τα ευνούχισε δυστυχώς και θα φέρει το ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα.
Με εκτίμηση
Σταύρος Αργυριάδης
