Η Ευρώπη δεν υστερεί έναντι των Ηνωμένων Πολιτειών στον τομέα της επιστημονικής έρευνας και της παραγωγής επιστήμης υψηλού επιπέδου1. Η ιδέα ότι συμβαίνει κάτι τέτοιο οφείλεται στη λανθασμένη θεώρηση που συνεχίζουν να έχουν τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης: από τη μια οι ΗΠΑ και από την άλλη οι Ευρωπαϊκές χώρες, η κάθε μια ξεχωριστά. Με τη ματιά αυτή, η Βρετανία, η Γερμανία, η Γαλλία, η Ολλανδία υστερούν έναντι των Ηνωμένων Πολιτειών σε βραβεία Νόμπελ και έτσι διαιωνίζεται η λανθασμένη αντίληψη περί Αμερικανικής κυριαρχίας στην επιστήμη.
Όμως, οι ΗΠΑ είναι μια ήπειρος 340 εκατομμυρίων ανθρώπων, ενώ η Ολλανδία μια μικρή χώρα με πληθυσμό μόλις 17 εκατομμυρίων και η Ιταλία μόλις 65. Δε μπορούν να συγκριθούν με τις ΗΠΑ. Είναι σα να συγκρίνει κανείς την Κύπρο με την Ελλάδα ή τη Θεσσαλονίκη με την Αθήνα: είναι απολύτως φυσιολογικό ένας πληθυσμός πολλαπλάσιος από έναν άλλο συγκρίσιμο σε ποιοτικά χαρακτηριστικά πληθυσμό να παρουσιάζει πολλαπλάσιες παρατηρήσεις μιας μεταβλητής. Στην περίπτωση αυτή, ιδιοφυείς επιστήμονες. Η αιτία γι’ αυτό δεν είναι κάποια εγγενής υπεροχή που έχει η μια χώρα έναντι μιας άλλης. Η αιτία είναι η αριθμητική, το μέγεθος.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση δημιουργήθηκε για τον λόγο αυτό: για να αποκτήσει η Ευρώπη το μέγεθος της αγοράς και τις οικονομίες κλίμακος που δίνουν στις ΗΠΑ το πλεονέκτημα μεγέθους σε ό,τι επιχειρούν. Όμως, στον τομέα της επιστημονικής παραγωγής, όπως μετριέται με τα βραβεία που δίνονται σε επιφανείς επιστήμονες για εξαιρετικές επιστημονικές ανακαλύψεις, η Ευρώπη, ως ενότητα, ισοδυναμεί απόλυτα με τις Ηνωμένες Πολιτείες, ακόμη και προ της ενοποίησής της.
Εάν οι χώρες που αποτελούν τον Ευρωπαϊκό Οικονομικό Χώρο (ΕΕ + Ελβετία, Νορβηγία, Ισλανδία) συν τη Βρετανία ομαδοποιηθούν στη γεωγραφική ενότητα «Ευρώπη»2, εξανεμίζεται η υποτιθέμενη αμερικανική υπεροχή στην επιστημονική παραγωγή.
Κατέγραψα σε πίνακες όλα τα βραβεία Νόμπελ Ιατρικής, Φυσικής και Χημείας που απονεμήθηκαν στα μεταπολεμικά χρόνια, δηλ. από το 1950 έως το 2024. Για κάθε έναν από τους νικητές (τα περισσότερα χρόνια τα βραβεία απονεμήθηκαν σε περισσότερους από έναν επιστήμονες) εντόπισα τη βιογραφία τους στη Wikipedia και κατέγραψα τρία δεδομένα:
- Τον τόπο γέννησης.
- Το πανεπιστήμιο στο οποίο έκαναν το διδακτορικό τους.
- Το πανεπιστήμιο στο οποίο δίδασκαν όταν τους απονεμήθηκε το βραβείο.
Τα αποτελέσματα, που παρουσιάζονται παρακάτω, είναι διαφωτιστικά και καταρρίπτουν το αφήγημα περί επιστημονικής υστέρησης της Ευρώπης3.
Νόμπελ Ιατρικής
Στον Πίνακα 1 καταγράφονται τα 173 Νόμπελ Ιατρικής που απονεμήθηκαν από τη Σουηδική Ακαδημία από το 1950 έως το 2024.
Το 43% των βραβείων έχουν κερδίσει επιστήμονες που γεννήθηκαν στην Ευρώπη και ένα άλλο 43% επιστήμονες που γεννήθηκαν στις ΗΠΑ. Οι ευρωπαίοι επιστήμονες, σχεδόν στην ολότητα τους, έκαναν το διδακτορικό τους σε ευρωπαϊκά πανεπιστήμια (43%), ενώ τα αμερικανικά πανεπιστήμια απένειμαν διδακτορικά διπλώματα και σε επιστήμονες από τον «Υπόλοιπο Κόσμο» (σύνολο: 50% των διδακτορικών που απονεμήθηκαν στους επιστήμονες που κέρδισαν το Νόμπελ Ιατρικής).
Τέλος, 19 ευρωπαίοι γιατροί και βιολόγοι είχαν μετακομίσει και δίδασκαν ή έκαναν έρευνα στις ΗΠΑ όταν τους απονεμήθηκε το Νόμπελ, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η έρευνα που έκαναν για να το κερδίσουν διεξήχθη στις ΗΠΑ: είναι συνηθισμένο φαινόμενο πλούσια αμερικανικά πανεπιστήμια να προσελκύουν, με υψηλές αποδοχές και ερευνητικούς προϋπολογισμούς, επιστήμονες που έχουν διακριθεί στην Ευρώπη.
Νόμπελ Φυσικής
Στον Πίνακα 2 παρουσιάζονται τα 174 Νόμπελ Φυσικής που απονεμήθηκαν από τη Σουηδική Ακαδημία από το 1950 έως το 2024.
Το 40% των βραβείων έχουν κερδίσει επιστήμονες που γεννήθηκαν στην Ευρώπη και το 39% επιστήμονες που γεννήθηκαν στις ΗΠΑ. Οι ευρωπαίοι επιστήμονες, σχεδόν στην ολότητα τους, έκαναν το διδακτορικό τους σε ευρωπαϊκά πανεπιστήμια (39%), ενώ τα αμερικανικά πανεπιστήμια απένειμαν διδακτορικά διπλώματα και σε επιστήμονες από τον «Υπόλοιπο Κόσμο» (σύνολο: 48%). Δεκατρείς ευρωπαίοι φυσικοί είχαν μετακομίσει και δίδασκαν ή έκαναν έρευνα στις ΗΠΑ όταν τους απονεμήθηκε το Νόμπελ.
Νόμπελ Χημείας
Στον Πίνακα 3 παρουσιάζονται τα 148 Νόμπελ Χημείας που απονεμήθηκαν από τη Σουηδική Ακαδημία από το 1950 έως το 2024.
Το 44% των βραβείων έχουν κερδίσει επιστήμονες που γεννήθηκαν στην Ευρώπη και το 39% επιστήμονες που γεννήθηκαν στις ΗΠΑ. Από τους 65 ευρωπαίους Νομπελίστες, οι 60 έκαναν το διδακτορικό τους σε ευρωπαϊκά πανεπιστήμια (41%), ενώ τα αμερικανικά πανεπιστήμια απένειμαν διδακτορικά διπλώματα και σε 5 Ευρωπαίους Νομπελίστες (σύνολο: 48%). Δεκατέσσερις ευρωπαίοι χημικοί είχαν μετακομίσει και δίδασκαν ή έκαναν έρευνα στις ΗΠΑ όταν τους απονεμήθηκε το Νόμπελ, με αποτέλεσμα το ένα τρίτο (34%) των νικητών του Νόμπελ Χημείας δίδασκαν σε ευρωπαϊκά πανεπιστήμια όταν τους απονεμήθηκε το βραβείο, ενώ το 53% δίδασκαν σε αμερικανικά ΑΕΙ.
Τα παραπάνω αποτελέσματα είναι σταθερά στη διάρκεια του χρόνου. Με άλλα λόγια, εάν χωρίσει κανείς τα 75 χρόνια 1959-2025 σε τρεις περιόδους (1950-75, 1976-00, 2001-2024), οι σχέσεις που καταγράφονται στους πίνακες 1-4 παραμένουν σταθερές: η ευρωπαϊκή επιστημονική παραγωγή κινείται στα ίδια επίπεδα και στις τρεις περιόδους.
Συμπεράσματα
Η παραπάνω, απλή, καταγραφή και ανάλυση (tabulation) της γεωγραφικής κατανομής των σημαντικότερων επιστημονικών βραβείων της ανθρωπότητας οδηγεί στα παρακάτω συμπεράσματα:
- Η Ευρώπη όχι μόνο δεν υστερεί αλλά μπορεί και να υπερτερεί των ΗΠΑ στην παραγωγή ιδιοφυών επιστημόνων.
- Τα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια εκπαιδεύουν τόσους νομπελίστες όσους εκπαιδεύουν και τα πολυδιαφημισμένα αμερικανικά πανεπιστήμια.
- Το μόνο στο οποίο θα μπορούσε να πει κανείς ότι υστερεί η Ευρώπη είναι η διακράτηση όλων των Ευρωπαίων μεγαλοφυών επιστημόνων σε ευρωπαϊκά πανεπιστήμια μέχρι το τέλος της καριέρας τους και η προσέλκυση εξαιρετικών επιστημόνων από τον υπόλοιπο κόσμο, συμπεριλαμβανόμενων των ΗΠΑ.
Με άλλα λόγια, η εντύπωση ότι οι ΗΠΑ είναι το επίκεντρο της επιστημονικής έρευνας και τα πανεπιστήμια της είναι σε άλλο επίπεδο από τα ευρωπαϊκά όσον αφορά στην παραγωγή γνώσης είναι ανακριβής.
Αυτό που μπορεί κανείς να προσάψει στην Ευρώπη είναι η αδυναμία πανεπιστημιακών ιδρυμάτων της να διατηρήσουν στο προσωπικό τους ένα μέρος των κορυφαίων επιστημόνων τους και να προσελκύσουν κορυφαίους επιστήμονες από όλον τον κόσμο, όπως κάνουν τα αμερικανικά πανεπιστήμια. Ο λόγος γι’ αυτό, φυσικά, είναι το ύψος των αποδοχών που προσφέρουν τα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια σε σχέση με αυτά των ΗΠΑ. Και το ύψος των αποδοχών αυτών σχετίζεται, κυρίως, με τις δωρεές που δέχονται τα πανεπιστήμια των ΗΠΑ, από αποφοίτους τους και άλλους δωρητές, που χρηματοδοτούν έδρες συγκεκριμένων σχολών και αντικειμένων, κάτι που μεταφράζεται σε υψηλές αποδοχές για τους καθηγητές που κατέχουν τις έδρες αυτές.
Το ζητούμενο, λοιπόν, είναι τα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια να γίνουν πλουσιότερα για να διατηρούν τις ευρωπαϊκές ιδιοφυίες και να προσελκύουν ιδιοφυίες από τον υπόλοιπο κόσμο – συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ. Είναι ξεκάθαρο ότι αυτό μπορεί να γίνει μόνο με τη θεσμοθέτηση και ενθάρρυνση των δωρεών προς τα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια, στο πρότυπο των αμερικανικών.
*Ο Περικλής Φ. Κωνσταντινίδης είναι διδάκτορας χρηματοοικονομικών του University of Southern California και ιδρυτής και διευθύνων σύμβουλος της καναδικής επενδυτικής εταιρίας Syracuse Main, Inc.
1Μια πιο αναλυτική εκδοχή του άρθρου αυτού δημοσιεύεται στο τεύχος Ιουλίου 2025 του περιοδικού The Book’s Journal.
2Στην ενότητα «Ευρώπη» δεν περιλαμβάνονται η Σοβιετική Ένωση (1950-91), η Ρωσία (1992-σήμερα) και η Τουρκία.
3Η βάση δεδομένων που δημιουργήθηκε για την παρούσα μελέτη είναι διαθέσιμη σε όποιον επιθυμεί να την εξετάσει.
