Η κρίση στις σχέσεις Ρωσίας-Αζερμπαϊτζάν δεν αποτελεί μεμονωμένο γεγονός, αλλά εντάσσεται σε ένα ευρύτερο και δαιδαλώδες πλαίσιο πολιτικών εξελίξεων που συντελούνται στον Νότιο Καύκασο και έρχονται να επανακαθορίσουν τον ρόλο του Κρεμλίνου στην περιοχή. Ο Νότιος Καύκασος, ιστορικά -ήδη από την εποχή της τσαρικής Ρωσίας- θεωρείται η «πίσω αυλή» της Μόσχας. Τόσο το Αζερμπαϊτζάν όσο και η Αρμενία παρουσιάζουν όμως σήμερα σαφείς τάσεις αποστασιοποίησης από το Κρεμλίνο, ακολουθώντας διαφορετικούς δρόμους που, ωστόσο, τέμνονται με την αυξανόμενη επιρροή της Τουρκίας.
Η παρούσα ρήξη μεταξύ Μόσχας-Μπακού προέκυψε με αφορμή τον θάνατο δύο Αζέρων αδελφών ενώ βρίσκονταν υπό κράτηση στην πόλη Αικατερίνεμπουργκ, έχοντας συλληφθεί έπειτα από επιδρομή της αστυνομίας στις 27 Ιουνίου. Το Αζερμπαϊτζάν κατηγόρησε τις ρωσικές δυνάμεις ασφαλείας για «εθνοτικά υποκινούμενες εξωδικαστικές εκτελέσεις», ανακοίνωσε την ακύρωση όλων των ρωσικών πολιτιστικών εκδηλώσεων στη χώρα και αμέσως μετά ξεκίνησε μια σειρά επιχειρήσεων που στοχεύουν τους Ρώσους πολίτες στη χώρα.
Σε αντίποινα, οι Αζέροι πραγματοποίησαν αστυνομική επιδρομή στα γραφεία το ρωσικού κρατικού ενημερωτικού δικτύου Sputnik στο Μπακού και συνέλαβαν επτά δημοσιογράφους, εκ των οποίων οι δύο προφυλακίστηκαν. Πηγές της αζερικής κυβέρνησης ανακοίνωσαν επίσης ότι 15 Ρώσοι πολίτες συνελήφθησαν ως ύποπτοι για διακίνηση ναρκωτικών και εγκλήματα στον κυβερνοχώρο. Δημοσιεύτηκαν βίντεο που δείχνουν τους συλληφθέντες να δένονται με χειροπέδες, να παρατάσσονται σε σειρά και να επιβιβάζονται σε αστυνομικά λεωφορεία.
Οι ρωσικές Αρχές ισχυρίζονται ότι ένας από τους Αζέρους στο Αικατερίνεμπουργκ κατέληξε από καρδιακή προσβολή, ενώ διεξάγεται έρευνα για τον θάνατο του δεύτερου. Ωστόσο, ο επικεφαλής της Ιατροδικαστικής Υπηρεσίας του Αζερμπαϊτζάν, ανακοίνωσε ότι κατά την αυτοψία που διενεργήθηκε μετά τη μεταφορά των σορών των δύο αδελφών στο Αζερμπαϊτζάν, «διαπιστώθηκαν ευρήματα που υποδηλώνουν ότι και οι δύο κατέληξαν λόγω βαρύτατου ξυλοδαρμού».
Οι ψυχροί άνεμοι μεταξύ Ρωσίας και Αζερμπαϊτζάν δεν προέκυψαν τώρα. Τον περασμένο Δεκέμβριο αεροσκάφος του Αζερμπαϊτζάν συνετρίβη στο Ακτάου του Καζακστάν, με αποτέλεσμα να χάσουν τη ζωή τους 38 άνθρωποι και να τραυματιστούν δεκάδες άλλοι. Το Αζερμπαϊτζάν είχε ανακοινώσει τότε ότι το αεροσκάφος καταρρίφθηκε από ρωσικό αντιαεροπορικό πύραυλο ενώ βρισκόταν στον εναέριο χώρο της Ρωσίας και κάλεσε το Κρεμλίνο να απολογηθεί επίσημα και να τιμωρήσει τους ενόχους.
Είναι πολύ ευρύτερο, ωστόσο, το πλαίσιο των πολιτικών εξελίξεων στον Νότιο Καύκασο εντός του οποίου τοποθετείται η τρέχουσα κρίση στις σχέσεις Μόσχας-Μπακού.
Ενώ η μεταξύ τους ένταση κλιμακωνόταν τις τελευταίες ημέρες, ο πρόεδρος του Αζερμπαϊτζάν, Ιλχάμ Αλίγιεφ, είχε τηλεφωνική συνομιλία με τον ομόλογό του της Ουκρανίας, Βολοντίμιρ Ζελένσκι, με τον τελευταίο να δηλώνει ότι «η Ουκρανία στέκεται στο πλευρό του Αζερμπαϊτζάν» και να εγκαλεί τη Ρωσία ότι «ξεκίνησε μια νέα εκστρατεία εχθρότητας εναντίον των γειτόνων της».
Σε πολιτικό επίπεδο η Ρωσία είναι ενοχλημένη, μεταξύ άλλων, το τελευταίο διάστημα επειδή το Αζερμπαϊτζάν δεν στήριξε, αλλά αντιθέτως είχε εχθρική στάση έναντι του Ιράν, συμμάχου της Μόσχας.
Το Ιράν από την πλευρά του, σε σχέση με τις δρομολογούμενες γεωπολιτικές εξελίξεις στα βόρεια σύνορά του, αντιτίθεται στη δημιουργία του διαδρόμου Ζανγκεζούρ, που θα διέρχεται μέσα από τα εδάφη της Αρμενίας, θα ενώνει τον αζερικό θύλακα του Ναχιτσεβάν με τον κύριο κορμό του Αζερμπαϊτζάν και θα διασφαλίζει τη γεωγραφική συνέχεια της Τουρκίας με το Αζερμπαϊτζάν μέχρι την Κασπία. Ουσιαστικά θα δημιουργεί έναν οδικό ή/και σιδηροδρομικό άξονα που θα ενώνει τη Μεσόγειο με την Κασπία. Το σχέδιο αυτού του διαδρόμου όχι μόνο θέτει σε κίνδυνο την κυριαρχία της Αρμενίας, αλλά έρχεται επίσης σε αντίθεση με τα συμφέροντα του Ιράν, ενώ σηματοδοτεί αυξημένη γεωπολιτική επιρροή για την Τουρκία.
Την ίδια ώρα η Αρμενία, μετά την ήττα της έναντι του Αζερμπαϊτζάν στο Ναγκόρνο Καραμπάχ και την απώλεια του θύλακα, άλλαξε πολιτική, στράφηκε στη Δύση -κυρίως στη Γαλλία και τις Ηνωμένες Πολιτείες- και παράλληλα δείχνει διάθεση να ομαλοποιήσει τις σχέσεις της με την Τουρκία και το Αζερμπαϊτζάν. Εκκρεμεί ωστόσο ακόμη η υπογραφή συμφωνίας ειρήνης με το Αζερμπαϊτζάν. Η Ρωσία άφησε την Αρμενία, παραδοσιακό σύμμαχο της και προπύργιο της στον Νότιο Καύκασο μόνη έναντι των Αζέρων και των Τούρκων. Έκτοτε οι σχέσεις της Αρμενίας με τη Ρωσία επιδεινώθηκαν.
Μετά τον πόλεμο του 2020 στο Καραμπάχ και σύμφωνα με την τότε ειρηνευτική συμφωνία, που συνήφθη με ρωσική μεσολάβηση, τόσο το Μπακού όσο και το Γερεβάν συμφώνησαν στην ανάπτυξη ρωσικής δύναμης 2.000 ανδρών στα εδάφη του Ναγκόρνο Καραμπάχ που παρέμεναν υπό αρμενικό έλεγχο. Τον Σεπτέμβριο του 2023, ωστόσο, η Μόσχα έδειξε ανοχή στην κατάληψη από το Αζερμπαϊτζάν, ολόκληρου του Καραμπάχ.
Η επίσκεψη του Αρμένιου πρωθυπουργού, Νικόλ Πασινιάν, στην Κωνσταντινούπολη στις 20 Ιουνίου και η συνάντηση του με τον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν επισφράγισε τη στροφή της Αρμενίας και θεωρήθηκε βήμα-ορόσημο για την αποκατάσταση των σχέσεών της με την Τουρκία - σχέσεις που ιστορικά βαρύνονται από της Γενοκτονία των Αρμενίων από τους Οθωμανούς Τούρκους.
Αμέσως μετά την επιστροφή του από την Τουρκία, ο Πασινιάν κατήγγειλε ότι υπήρχε σχέδιο πραξικοπήματος εις βάρος του, κατηγορώντας ως ιθύνοντα νου τον αρχιεπίσκοπο Μπαγκράτ Γκαλστανιάν, τη σύλληψη του οποίου διέταξε μαζί με άλλα 13 άτομα. Ο Γκαλστανιάν είναι επικεφαλής ενός πολιτικό-θρησκευτικού κινήματος, ονόματι «Ιερός Αγώνας». Δύο ημέρες αργότερα συνελήφθη ένας ακόμη σημαίνων αρχιεπίσκοπος της Αρμενικής Αποστολικής Εκκλησίας, ο Μιχαήλ Αζαχαπιάν. Είχε προηγηθεί η σύλληψη με ανάλογες κατηγορίες του Ρωσοαρμένιου δισεκατομμυριούχου επιχειρηματία Σαμβέλ Καραπετιάν, ο οποίος συνδέεται με τον ρωσόφιλο πρώην πρόεδρο Σερζ Σαρκισιάν.
Οι εδαφικές παραχωρήσεις που απαιτεί το Αζερμπαϊτζάν, προκειμένου να ολοκληρωθούν οι διαπραγματεύσεις για την υπογραφή συνθήκης ειρήνης, αποτελούν την κεντρική αιτία της σύγκρουσης του «Ιερού Αγώνα» με την κυβέρνηση, η οποία κατηγορείται ότι δέχθηκε να διαπραγματευτεί τις παραχωρήσεις αυτές. Ωστόσο, η «μετωπική» έχει επεκταθεί σε ένα ευρύτερο φάσμα καταγγελιών εναντίον του πρωθυπουργού Πασινιάν, με τις σχέσεις της Εκκλησίας με την κυβέρνηση να επιδεινώνονται διαρκώς. Στις 8 Ιουνίου, ο Πασινιάν ζήτησε την παραίτηση του Καθολικού της Αρμενικής Εκκλησίας Καρεκίν Β', κατηγορώντας τον ότι απέκτησε παιδί παρά το γεγονός ότι οι κανόνες της Εκκλησίας επιβάλουν αγαμία. Η Εκκλησία εξέδωσε τότε μια ανακοίνωση στην οποία κατηγορούσε τον Πασινιάν ότι υπονομεύει την «πνευματική ενότητα» της Αρμενίας.
Μετά τις καταγγελίες για πραξικόπημα στην Αρμενία, τα βλέμματα στράφηκαν στη Ρωσία. Αν και δεν υπάρχουν αδιάσειστα αποδεικτικά στοιχεία για άμεση ρωσική εμπλοκή, είναι εμφανής η ιδεολογική ευθυγράμμιση και ο συγχρονισμός της προπαγάνδας με τις αφηγήσεις της Μόσχας, η οποία ελέγχει στην Αρμενία μία φιλορωσική ελίτ, ασκεί επιρροή σε κύκλους της Εκκλησίας και σε δυσαρεστημένα στελέχη των δομών ασφαλείας, εν μέσω μία γεωπολιτικής διαμάχης όσον αφορά τις επιλογές της Αρμενίας μεταξύ Μόσχας και Δύσης. Εξάλλου, η Ρωσία έχει υποστηρίξει στο παρελθόν πραξικοπήματα ή κινήσεις αποσταθεροποίησης στη Γεωργία (2003–2008), τη Μολδαβία (2019) και το Κιργιζιστάν.
Μεταξύ των υποκινητών του καταγγελλόμενου πραξικοπήματος ο Πασινιάν «δείχνει» απόστρατους στρατηγούς που τον είχαν επικρίνει δημοσίως για τον τρόπο με τον οποίο χειρίστηκε τη σύγκρουση στο Καραμπάχ και την προσέγγιση με τη Δύση. Οι υποψίες στρέφονται και κατά μεσαίων στελεχών της Εθνικής Υπηρεσίας Ασφαλείας και ορισμένων αξιωματικών της στρατιωτικής αντικατασκοπείας, οι οποίοι αντιστάθηκαν στις δυτικοστραφείς μεταρρυθμίσεις του Πασινιάν. Αρκετοί διατηρούν προσωπικούς δεσμούς με ρωσικές στρατιωτικές ακαδημίες, ορθόδοξα δίκτυα και «στρατιωτικές αδελφότητες» που συνδέονται με την FSB. Παράλληλα, αφήνονται υπόνοιες ότι επιχειρηματικές ελίτ που συνδέονται με ρωσικά κεφάλαια στον τραπεζικό τομέα, στην ενέργεια και τις υποδομές θα χρηματοδοτούσαν το καταγγελλόμενο πραξικόπημα.
Το Κρεμλίνο έχει χάσει την εμπιστοσύνη του στον Νικόλ Πασινιάν, ειδικά μετά την αποχώρηση της Αρμενίας από τις στρατιωτικές ασκήσεις της Οργανισμού της Συνθήκης Συλλογικής Ασφαλείας, που συγκροτήθηκε μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, με προοπτική την πλήρη αποχώρηση από τον οργανισμό, τη δήλωση Πασινιάν το 2023 ότι «η Αρμενία δεν είναι σύμμαχος της Ρωσίας στον πόλεμο με την Ουκρανία», την εμβάθυνση των σχέσεων με την ΕΕ και τις ΗΠΑ, την υποδοχή δυτικών παρατηρητών και αξιωματούχων του ΝΑΤΟ.
Από την άλλη, στη Δύση δεν στρέφεται μόνο η Αρμενία του Πασινιάν, αλλά και το Αζερμπαϊτζάν του Αλίγιεφ, παρά τη σιωπηρή στήριξη που δέχτηκε το Μπακού από το Κρεμλίνο στην κατάληψη του Ναγκόρνο Καραμπάχ - στήριξη η οποία αποδείχτηκε αποφασιστικής σημασίας. Ο Αζέρος πρόεδρος κατηγορείται ότι εξυπηρετεί βρετανικά συμφέροντα, όσον αφορά την εκμετάλλευση των πλούσιων πετρελαϊκών κοιτασμάτων της χώρας του, ενώ μέσω των αγωγών που διέρχονται από την Τουρκία αποτελεί έναν από τους κυριότερους εναλλακτικούς προμηθευτές πετρελαίου και φυσικού αερίου της Δύσης έναντι των κυρώσεων κατά της Ρωσίας.
Γερεβάν και Μπακού εμφανίζουν τάσεις αυτονόμησης από το Κρεμλίνο, ακολουθώντας διαφορετικούς δρόμους, οι οποίοι όμως διασταυρώνονται με την Τουρκία. Η αντίδραση της Μόσχας έναντι του κινδύνου να χάσει την επιρροή της -ή σημαντικό μέρος αυτής- στον Νότιο Καύκασο, ο οποίος ιστορικά, από την εποχή της τσαρικής Ρωσίας, αποτελεί την πίσω αυλή της, θα πρέπει κατά τους αναλυτές να θεωρείται δεδομένη.
