Πολλοί σήμερα πιθανόν έχουν ξεχάσει ότι ο Τούρκος πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν κάποτε εισήλθε στην πολιτική ως το πρότυπο ενός «μουσουλμάνου δημοκράτη», ο οποίος θα μπορούσε να αποτελέσει επίσης πρότυπο για ολόκληρο τον ισλαμικό κόσμο.
Στις αρχές της δεκαετίας του 2000, όπως τονίζεται σε ανάλυση του Politico για τις τουρκικές εκλογές, οι προσδοκίες ήταν μεγάλες για τον χαρισματικό, βραχύσωμο, πρώην επιθετικό του ποδοσφαίρου, ο οποίος είχε δεχθεί μόνο μία κόκκινη κάρτα στην καριέρα του.
Ο άνδρας από την εργατική γειτονιά της Κωνσταντινούπολης υποσχόταν κάτι καινούργιο: Επιτέλους, είχε βρεθεί εκείνος που θα έβρισκε τις δύσκολες ισορροπίες μεταξύ ισλαμισμού, κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, κοινωνικής πρόνοιας, ένταξης στο ΝΑΤΟ και μεταρρυθμίσεων με προσανατολισμό την ΕΕ.
Το καθεστώς του ενός ανδρός
Αυτή η αισιοδοξία μοιάζει εξαιρετικά μακρινή σήμερα, τη στιγμή που η Τουρκία οδεύει προς τις κρίσιμες εκλογές της 14ης Μαΐου, οι οποίες σημαδεύονται από τη συζήτηση σχετικά με τη συγκέντρωση των εξουσιών υπό έναν ολοένα και πιο αυταρχικό και διχαστικό ηγέτη.
Σημαντικοί πολιτικοί του αντίπαλοι βρίσκονται στη φυλακή, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και το δικαστικό σώμα βρίσκονται σε μεγάλο βαθμό υπό τη δουλεία του Ερντογάν και το παιδί από τη λαϊκή συνοικία κυβερνά τώρα 85 εκατομμύρια ανθρώπους από ένα μνημειώδες προεδρικό συγκρότημα 1.150 δωματίων που έχτισε, το γνωστό ως Saray, δηλαδή παλάτι.
Δεν είναι λοιπόν περίεργο που η αντιπολίτευση επικεντρώνει την εκστρατεία της στην ανατροπή του «καθεστώτος του ενός ανδρός». Το εξακομματικό μπλοκ της αντιπολίτευσης υπόσχεται να συνθλίψει το πανίσχυρο προεδρικό σύστημα που εισήγαγε ο Ερντογάν το 2017 και να μεταβεί σε έναν νέο τύπο πλουραλιστικής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. (Η δημοσκόπηση του POLITICO τοποθετεί την αναμέτρηση στην κόψη του ξυραφιού, πράγμα που σημαίνει ότι πιθανότατα θα υπάρξει δεύτερος γύρος στην προεδρική ψηφοφορία στις 28 Μαΐου).
Ο Κεμάλ Κιλιτσντάρογλου, ο ηγέτης της αντιπολίτευσης που κοντράρει τον Ερντογάν για την κορυφαία θέση, περιγράφει την αποκατάσταση της τουρκικής δημοκρατίας ως τον «πρώτο πυλώνα» του προεκλογικού του αγώνα.
Η τιμή των κρεμμυδιών
Ωστόσο, αυτή η συζήτηση για δημοκρατική αποκατάσταση έρχεται εν μέσω μιας εκλογικής αναμέτρησης που αφορά, κυριολεκτικά, την τιμή των κρεμμυδιών και των αγγουριών.
Η κρίση κόστους ζωής στην Τουρκία αποτελεί το Νο 1 πεδίο της εκλογικής μάχης. Ο Κιλιτσντάρογλου χτύπησε ευαίσθητη χορδή όταν, με το κρεμμύδι στο χέρι, απηύθυνε προειδοποίηση από την ταπεινή κουζίνα του - όχι Saray για τον κ. Κεμάλ - ότι το κόστος ενός κιλού κρεμμυδιών θα εκτοξευθεί στις 100 λίρες (4,67 ευρώ) από 30 λίρες τώρα, αν ο πρόεδρος παραμείνει στην εξουσία.
Ο Ερντογάν επέμεινε ότι η κυβέρνησή του είχε λύσει τα προβλήματα της Τουρκίας όσον αφορά την τιμή των τροφίμων, λέγοντας: «Σε αυτή τη χώρα δεν υπάρχει πρόβλημα με τα κρεμμύδια, τις πατάτες ή τα αγγούρια». Ωστόσο, οι περισσότεροι Τούρκοι γνωρίζουν ότι η αριθμητική του Κιλιτσντάρογλου δεν είναι εξωπραγματική.
Ο ετήσιος πληθωρισμός έφτασε στο υψηλό ρεκόρ του 85,5% τον περασμένο Οκτώβριο και τον Μάρτιο ήταν λίγο πάνω από το 50%. Η τουρκική λίρα έπεσε στα 19,4 ανά δολάριο από περίπου 6 ανά δολάριο στις αρχές του 2020.
Συγκριτικά με αυτά τα ζητήματα της προεκλογικής εκστρατείας που αφορούν ψωμί και βούτυρο, ο κύριος άξονας του μανιφέστου της αντιπολίτευσης με σκοπό την αλλαγή εξουσίας μοιάζει νομικίστικος. Περιλαμβάνει διατάξεις για τον τερματισμό της πραγματικής εξουσίας για άσκηση βέτο του προέδρου, τη διασφάλιση μιας μη κομματικής προεδρίας και την επιβολή ορίου μιας θητείας. Το κοινοβούλιο θα ενισχυθεί με μέτρα που κυμαίνονται από χαμηλότερο όριο για την είσοδο ενός κόμματος στη συνέλευση έως μεγαλύτερη χρήση ανεξάρτητων εμπειρογνωμόνων στις επιτροπές.
Πρόκειται για σημαντικές μεταρρυθμίσεις, ωστόσο θα βρουν απήχηση στους ψηφοφόρους; Θα μπορούσαν κάλλιστα να το κάνουν.
Η μονοπρόσωπη διακυβέρνηση συνδέεται ευρέως με την κακοδιαχείριση της οικονομίας και την εκτίναξη των τιμών στα ύψη, σημειώνουν αναλυτές. Ο Ερντογάν έχει επικριθεί επειδή έριξε λάδι στη φωτιά του πληθωρισμού υποστηρίζοντας τη μείωση των επιτοκίων - μια στάση που περιγράφεται κατ' ευφημισμόν ως «ανορθόδοξη».
Σε πλήρη αντίθεση με την εικόνα του Ερντογάν ως του μοναχικού παντοδύναμου καπετάνιου, ο Κιλιτσντάρογλου παρουσιάζει τον εαυτό του ως πολιτικό με συναινετικά χαρακτηριστικά, έτοιμο να αντλήσει από μια ευρεία δεξαμενή ταλέντων.
Επιπλέον, ο Κιλιτσντάρογλου έχει καλλιεργήσει το προφίλ του ηγέτη που στέκεται μακριά από αποκλεισμούς, δηλώνοντας δημοσίως ότι είναι Αλεβίτης, μέλος της κύριας θρησκευτικής μειονότητας της Τουρκίας που επί μακρόν υπέστη διακρίσεις. Η δήλωσή του στο Twitter σχετικά με τη θρησκευτική ταυτότητά του, στην οποία καλούσε τους νέους Τούρκους να ξεριζώσουν το «διχαστικό σύστημα της χώρας», έγινε viral.
Ο Κιλιτσντάρογλου αυτοσυστήνεται ως το πλουραλιστικό αντίδοτο στην πολωτική πολιτική του Ερντογάν. Ο ταπεινός 74χρονος μπορεί να είναι λίγο βαρετός μετά τον καυστικό σημερινό ηγέτη, αλλά το στοίχημα της αντιπολίτευσης είναι ότι είναι αυτό που η Τουρκία χρειάζεται.
Η εξουσία στον πρόεδρο
Οι περισσότεροι παρατηρητές που κοιτάζουν πίσω για να εντοπίσουν το σημείο καμπής όπου ο Ερντογάν αποφάσισε να συγκεντρώσει την εξουσία γύρω από τον εαυτό του επιλέγουν τις διαδηλώσεις στο πάρκο Γκεζί το 2013, όταν μια ασυνήθιστα κοινωνικά ποικιλόμορφη ομάδα διαδηλωτών προσπάθησε να σταματήσει την εκχέρσωση ενός χώρου πρασίνου στην Κωνσταντινούπολη για ένα εμπορικό κέντρο.
Οι διαμαρτυρίες -που τελικά καταπνίγηκαν με δακρυγόνα και κανόνια νερού- διογκώθηκαν σε μια πανεθνική ομοβροντία κατά των πελατειακών σχέσεων και του στυλ του Ερντογάν ως ισχυρού άνδρα. Ο Demir Murat Seyrek, επίκουρος καθηγητής στη Σχολή Διακυβέρνησης των Βρυξελλών, δήλωσε ότι ήταν η πρώτη φορά που ο Ερντογάν αισθάνθηκε ότι «η απειλή ήταν εναντίον του» και όχι εναντίον του κυβερνώντος κόμματος AK.
Η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι ήταν μια απόπειρα πραξικοπήματος το 2016 -τα γεγονότα της οποίας παραμένουν αδιαφανή- που ώθησε τον Ερντογάν να διεξάγει δημοψήφισμα τον Απρίλιο του 2017 για τη μετάβαση σε προεδρικό σύστημα. Κέρδισε με το πιο μικρό ποσοστό (51,4%) και η αντιπολίτευση εξακολουθεί να αμφισβητεί το αποτέλεσμα, όχι μόνο επειδή η ψηφοφορία διεξήχθη κατά τη διάρκεια μιας κατάστασης έκτακτης ανάγκης μετά το πραξικόπημα.
Σκληρός πολιτικός καβγατζής, ο Ερντογάν αντεπιτίθεται σκληρά στις κατηγορίες ότι είναι ο άνθρωπος που υπονομεύει την τουρκική δημοκρατία.
Όπως κάνει εδώ και χρόνια, ο Ερντογάν προβάλλει τον εαυτό του ως τη φωνή της πλειοψηφίας, υπογραμμίζοντας την ισλαμική ευπρέπεια και τις οικογενειακές αξίες, ενώ λέει ότι οι αντίπαλοί του είναι υποχείρια των τρομοκρατών, της ιμπεριαλιστικής Δύσης, της σκοτεινής διεθνούς υψηλής χρηματοδότησης και των ΛΟΑΤΚΙ+ οργανώσεων. Τα κύρια αντίπαλα κόμματα απορρίπτονται ως φασιστικά και οι εκκπρόσωποί τους ως ανώμαλοι.
Ποδοπάτησε το χαλάκι της προσευχής
Στα τέλη Μαρτίου, ο Κιλιτσντάρογλου φωτογραφήθηκε να πατάει με τα παπούτσια του σε ένα χαλάκι προσευχής. Παρόλο που ο αντίπαλός του ζήτησε συγγνώμη για αυτό το ακούσιο ατύχημα, ο πρόεδρος ξεσήκωσε πλήθος να τον αποδοκιμάσει, κατηγορώντας τον Κιλιτσντάρογλου ότι παίρνει τις οδηγίες του από τον Φετουλάχ Γκιουλέν, τον ιεροκήρυκα με έδρα τις ΗΠΑ και πρώην σύμμαχο του κόμματος AK, τον οποίο ο Ερντογάν κατηγορεί τώρα ότι υποκίνησε το αποτυχημένο πραξικόπημα του 2016.
Κρατώντας ο ίδιος ένα χαλί προσευχής, ο Ερντογάν τόνισε από το μικρόφωνό του: «Αυτό το χαλί προσευχής δεν είναι για να στέκεσαι με παπούτσια. Θεού θέλοντος, θα μπορέσουμε να εκτελέσουμε την προσευχή των ευχαριστιών πάνω σε αυτό το χαλί προσευχής στις 15 Μαΐου».
Οι πολιτικοί της αντιπολίτευσης γνωρίζουν πολύ καλά ότι μπορούν εύκολα να χαρακτηριστούν από τον Ερντογάν ως αντιδραστικές φωνές μιας παλιάς ελίτ. Γι' αυτό φροντίζουν να μην περιγράφουν την προτεινόμενη συνταγματική αναθεώρηση της προεδρίας τους ως επιστροφή του ρολογιού σε κάποιες φανταστικές ένδοξες μέρες, αλλά μάλλον ως δημιουργία κάτι νέου: Αυτό που το μανιφέστο της αντιπολίτευσης αποκαλεί «πραγματικά πλουραλιστική δημοκρατία» που «δεν ήταν ποτέ πριν δυνατή».
Εκλογές νοθείας;
Δεδομένων των φόβων για την ολίσθηση του Ερντογάν προς τον αυταρχισμό, οι εικασίες είναι έντονες για το πόσο δίκαιες θα είναι οι εκλογές και το αν ο Ερντογάν μπορεί να τις νοθεύσει. Πράγματι, ο υπουργός Εσωτερικών Σουλεϊμάν Σοϊλού απλώς υποδαύλισε τις ανησυχίες ότι η κυβέρνηση θα μπορούσε να πατάξει τη δημοκρατική διαδικασία, περιγράφοντας την 14η Μαΐου ως απόπειρα «πολιτικού πραξικοπήματος» από τη Δύση - λέξεις που δεν πρέπει να λαμβάνονται ελαφρά τη καρδία, δεδομένης της ιστορίας των πραξικοπημάτων της Τουρκίας.
Με όλους τους πόρους του κράτους και τα μέσα ενημέρωσης στη διάθεσή του, ο πρόεδρος μπορεί σίγουρα να ασκήσει δυσανάλογα μεγάλη επιρροή. Τις τελευταίες μέρες, για παράδειγμα, ο Ερντογάν πρόσφερε δωρεάν φυσικό αέριο στη Μαύρη Θάλασσα ως προεκλογικό προνόμιο.
Πάντως, αναλυτές από τη Σχολή Διακυβέρνησης των Βρυξελλών τονίζουν ότι η ίδια οι εκλογές στην Τουρκία δεν πρέπει ποτέ να συγκρίνονται με τις αντίστοιχες διαδικασίες σε Ρωσία ή Λευκορωσία. Η ψηφοφορία σε κάθε εκλογικό τμήμα θα παρακολουθείται στενά από όλα τα πολιτικά κόμματα και άλλους πολιτικούς παρατηρητές και οι παρεμβάσεις στο αποτέλεσμα δεν μπορούν παρά να είναι αρκετά περιορισμένες.
Ο μεγαλύτερος κίνδυνος, όπως σημειώνουν αρκετοί αναλυτές, είναι ότι ο Ερντογάν θα μπορούσε να επιχειρήσει κάποιο στρατήγημα υψηλού ρίσκου σε περίπτωση οριακού αποτελέσματος, ζητώντας επανακαταμέτρηση ή κηρύσσοντας κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Κάτι τέτοιο, ωστόσο, θα πυροδοτούσε μόνο την πυρετώδεις πολιτικές διεργασίες στη χώρα, τη στιγμή που η Άγκυρα χρειάζεται σταθερότητα για να προσελκύσει ξένους επενδυτές και να αναζωογονήσει την οικονομία.
Η πιο σουρεαλιστική ιδέα -αλλά όχι απίθανη πλέον- είναι ότι ο Ερντογάν θα μπορούσε να δει ότι έχει έρθει η στιγμή να ηγηθεί της αντιπολίτευσης και να ασκήσει κριτική στη νέα κυβέρνηση του Κιλιτσντάρογλου.
