Του Θεοφάνη Τάση*
«Δεν υπάρχει αρχή, κατά τη γνώμη μου, η οποία να είναι πιο πιθανό να εφαρμοστεί εσφαλμένα, και γι'' αυτόν τον λόγο ν'' απαιτεί περισσότερη διαύγαση, από την τρέχουσα, ότι το συμφέρον της πλειοψηφίας είναι το πολιτικό πρότυπο», έγραφε ο James Madison στον James Monroe στις 5 Οκτωβρίου του 1786. Μετά τον Β'' Παγκόσμιο Πόλεμο, όπου η φιλελεύθερη δημοκρατία εξήλθε νικήτρια από την αναμέτρηση με τον ολοκληρωτισμό, αντιμετωπίζει στις μέρες μας ξανά μια επικίνδυνη πρόκληση. Σε αντίθεση με τον φασισμό/ναζισμό και τον σταλινισμό/μαοϊσμό τις δυο μορφές ολοκληρωτισμού οι οποίες την καταδίκαζαν απερίφραστα, ο αυταρχικός εθνολαϊκισμός σήμερα είναι πιο ύπουλος. Προσποιούμενος ότι προβάλλει το αίτημα για μεγαλύτερη συμμετοχή των πολιτών στη λήψη των πολιτικών αποφάσεων, αποβλέπει στην εγκαθίδρυση μιας αυταρχικής δημοκρατίας όπως στη Βενεζουέλα, στην Τουρκία και στη Ρωσία.
Ως κύριους παράγοντες για την άνοδο του αυταρχικού εθνολαϊκισμού μπορούμε να ονομάσουμε: α) Την αύξηση του αριθμού των μεταναστών και των προσφύγων. β) Τις μεγάλες οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες εντός των δυτικών κοινωνιών. γ) Την παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008. δ) Την απαξίωση της πολιτικής με βάση την πεποίθηση για τη διαφθορά των πολιτικών σε συνδυασμό με την εμφάνιση χαρισματικών δημαγωγών. Τέλος, τον μετασχηματισμό της διακυβέρνησης σε γραφειοκρατική διεύθυνση και την παρουσίαση των πολιτικών ζητημάτων ως τεχνοκρατικών προβλημάτων διαχειρίσιμων από έναν περιορισμένο αριθμό επαϊόντων με επακόλουθο την αποξένωση των ανθρώπων από την πολιτική δραστηριότητα και τον βαθμιαίο αποκλεισμό τους.
Σήμερα η σχέση των πολιτών με τη δημοκρατία θυμίζει παντρεμένο ζευγάρι όταν έχει παρέλθει η ορμή του αρχικού έρωτα και την πλήξη διαδέχονται η απογοήτευση, η πικρία και ένα διαρκές κατηγορώ για τη διάψευση των κοινών προσδοκιών. Έτσι η φιλελεύθερη δημοκρατία ενώ μετά τον Β'' Παγκόσμιο Πόλεμο θεωρούνταν κατάκτηση, βιώθηκε στη συνέχεια σαν φυσικό δεδομένο, για ν'' αντιμετωπιστεί στον εικοστό πρώτο αιώνα ως αιτία όλων των δεινών. Αμήχανη ως προς την ανάγκη εμπλουτισμού της με νέες μορφές συμμετοχής των πολιτών στην άσκηση της εξουσίας, απομένει ευάλωτη στην κριτική των οπαδών της αυταρχικής δημοκρατίας.
Οι τελευταίοι, στηλιτεύοντας τα προβλήματα της αντιπροσώπευσης, της γραφειοκρατικοποίησης, καταγγέλλοντας τη διαφθορά των κυβερνώντων, τις κοινωνικές ανισότητες και εκμεταλλευόμενοι τα ζητήματα συμβίωσης ανθρώπων από διαφορετικούς πολιτισμούς στο έθνος-κράτος, ζητούν την επιστροφή στην προγενέστερη κλειστή μορφή του. Έτσι εξειδανικεύουν το παρελθόν, προτείνοντας τη νοσταλγία αντί της ελπίδας. Μιλούν για τα προβλήματα της φιλελεύθερης δημοκρατίας πιστώνοντάς της τις συνέπειες του οικονομικού νεοφιλελευθερισμού, ενώ δίχως να το ομολογούν θεωρούν την ίδια ως το κατεξοχήν πρόβλημα. Έτσι ζητούν φαινομενικά περισσότερη δημοκρατία μέσω της διαφάνειας, της αξιοκρατίας και της διεξαγωγής δημοψηφισμάτων, ενώ στην πράξη υπονομεύουν τη λειτουργία της δημόσιας σφαίρας απευθυνόμενοι πρωτίστως στο θυμικό των πολιτών στιγματίζοντας μειονότητες και προάγοντας την μισαλλοδοξία. Διατείνονται ότι σύνθετα προβλήματα σ'' έναν πολυπολικό κόσμο με κεντρικά γνωρίσματα την αβεβαιότητα και την ποικιλία συσχετισμού αξιών και συμφερόντων διαθέτουν απλές λύσεις που βασίζονται στη βούληση ενός χαρισματικού ηγέτη.
Στις μέρες μας η κατάρρευση του συνόρου μεταξύ πρώτου και τρίτου κόσμου συνεισέφερε στην αναδιαμόρφωση της διεθνούς τάξης και τη συρρίκνωση της μεσαίας στις φιλελεύθερες δημοκρατίες έτσι ώστε να διακυβεύονται πλέον τα κεκτημένα των χειραφετητικων αγώνων που ξεκίνησαν από την εποχή του Διαφωτισμού. Η φιλελεύθερη δημοκρατία οφείλει ν'' αναγνωρίσει ότι τόσο η γραφειοκρατικοποίησή της, όσο και η υποχώρησή της έναντι της επέκτασης του οικονομικού κάνει ένα σημαντικό αριθμό πολιτών να αισθάνονται ανίσχυροι σαν να βρίσκονται υπό το καθεστώς μιας τυραννίας δίχως τύραννο. Αντί της παιδαγωγικής αντίληψης απέναντι τους, δηλαδή αντιμετωπίζοντάς τους συγκαταβατικά ή αφ'' υψηλού ως θύματα του λαϊκισμου, οφείλει να σεβαστεί τον θυμό και τον φόβο τους ώστε να μην εκτονωθούν ως μίσος απέναντι της.
Ο εμπλουτισμός της φιλελεύθερης δημοκρατίας πρέπει να επιτευχθεί δίχως να τεθούν σε κίνδυνο οι αξίες της. Ειδικότερα, όσον αφορά π.χ. τα δημοψηφίσματα πρέπει να ληφθούν προσεκτικά υπόψιν οι όροι και οι συνθήκες στις οποίες διεξάγονται. Για τον εμπλουτισμό της μπορούμε επίσης να σκεφθούμε την κλήρωση των αντιπροσώπων αντί της εκλογής, αρχικά και δοκιμαστικά στο επίπεδο της τοπικής αυτοδιοίκησης, σε συνδυασμό με την ανακλητότητά τους. Σε κάθε περίπτωση απαιτείται μια ενδελεχής προεργασία για την ομαλή εισαγωγή των αλλαγών ώστε ν'' αποφευχθεί μια δικτατορία της πλειοψηφίας και να ενδυναμωθεί η δημοκρατία, η οποία δεν αποτελεί απλώς μια διαδικασία λήψης αποφάσεων, αλλά συνιστά έναν τρόπο του βίου με συγκεκριμένες και συχνά αντικρουόμενες αξίες. Αυτό σημαίνει ότι δεν είναι π.χ. κάθε δημοψήφισμα εξ ορισμού δημοκρατικό και ότι για να μετριαστούν οι κίνδυνοι εκφυλισμού της δημοκρατίας σε θυμοκρατία προϋποτίθενται ένα σύστημα ελέγχων και εξισορρόπησης των εξουσιών (check and balances) –το οποίο π.χ. η αθηναϊκή δημοκρατία δυστυχώς δεν διέθετε–, αλλά και πολίτες με δημοκρατική παιδεία και ήθος.
Αυτά αποκτούνται βαθμιαία, ασφαλώς, ανάμεσα σε άλλα, και με τη διεξαγωγή δημοψηφισμάτων, ωστόσο με επίγνωση ότι η δημοκρατία δεν είναι ένα πολίτευμα ικανό να προσφέρει οριστικές ή ορθές απαντήσεις, αλλά το πολίτευμα όπου διαφορετικές απαντήσεις προτείνονται, δοκιμάζονται και αναθεωρούνται. Γνωρίζοντας ότι το παρελθόν δεν συνιστά πρότυπο και ότι στη δημοκρατία οι γόρδιοι δεσμοί λύνονται, δεν κόβονται.
* Ο κ. Θεοφάνης Τάσης διδάσκει Σύγχρονη Φιλοσοφία στο Freie Universitat Berlin.
