Πριν λίγους μήνες είχε έρθει στη Θεσσαλονίκη μια εμβυθιστική «έκθεση»Νταλί, και μαθαίνω ότι το επόμενο διάστημα θα έρθει και μια παρόμοια με θέμα τη Φρίντα Κάλο. Η έκθεση έγινε viral, το Instagram μου γέμισε με stories φίλων να κάθονται σε μια κόκκινη πολυθρόνα με background το πρόσωπο του Dali, ενώ πολλοί μου έστειλαν συγχαρητήρια για την έκθεση που φέραμε στη Θεσσαλονίκη.
Τα τελευταία χρόνια, οι «εμβυθιστικές» εμπειρίες τέχνης έχουν γνωρίσει τεράστια επιτυχία, υποσχόμενες ένα νέο τρόπο αλληλεπίδρασης με τα έργα εμβληματικών καλλιτεχνών όπως ο Σαλβαδόρ Νταλί, ο Βίνσεντ βαν Γκογκ, ο Κλωντ Μονέ και η Φρίντα Κάλο. Οι εκθέσεις αυτές τυλίγουν το κοινό σε κινούμενες προβολές, ψηφιακές αναπαραστάσεις και ατμοσφαιρικά ηχητικά τοπία. Υπόσχονται να «εκδημοκρατίσουν» την τέχνη, να την κάνουν πιο προσιτή, να την ανανεώσουν.
Κι όμως, κάτω από τη λάμψη του θεάματος, κρύβεται μια δυσάρεστη αλήθεια: Οι εμβυθιστικές εμπειρίες συχνά προδίδουν το πνεύμα και το περιεχόμενο των ίδιων των καλλιτεχνών που τιμούν.
Το Θέαμα Αντικαθιστά την Ουσία
Οι εμβυθιστικές εμπειρίες μετατρέπουν σύνθετα έργα τέχνης σε αισθητικό φόντο. Οι οδυνηρά προσωπικοί πίνακες της Φρίντα Κάλο - ριζωμένοι στον πόνο, στην αναπηρία, στους αγώνες ταυτότητας και στον μεξικανικό πολιτισμό - γίνονται κινούμενες εικόνες συνοδευόμενες από «ταιριαστή» μουσική και φωτογραφικά σκηνικά. Η ωμότητα, η σιωπή και ο συμβολισμός της δουλειάς της Κάλο ισοπεδώνονται προς χάριν της διασκέδασης.
Ο Νταλί, επίσης, μετατρέπεται σε καρικατούρα. Οι προκλητικές του αναπαραστάσεις του υποσυνείδητου και οι πολιτικές του αιχμές χάνονται μέσα σε μια αισθητικοποιημένη επίδειξη λιωμένων ρολογιών και σουρεαλιστικών τοπίων. Το παράλογο χάνει την ανατρεπτικότητά του και γίνεται διακόσμηση.
Απώλεια Πλαισίου και Νοήματος
Καλλιτέχνες όπως η Κάλο και ο Νταλί είναι αδιαχώριστοι από το ιστορικό και πολιτικό τους πλαίσιο. Η δουλειά της Κάλο δεν μπορεί να κατανοηθεί χωρίς τη συνειδητοποίηση της εμπειρίας της ως γυναίκας με χρόνιο πόνο σε ένα μετα-επαναστατικό Μεξικό. Ο Νταλί διαμορφώθηκε μέσα από την ψυχανάλυση, τον ευρωπαϊκό μοντερνισμό και τη σκοτεινή σχέση του με τον φασισμό. Τα προσφερόμενα θεάματα σπάνια αγγίζουν αυτά τα επίπεδα. Δεν ενθαρρύνουν την κατανόηση του έργου· προσφέρουν ένα εύπεπτο αφήγημα, απογυμνωμένο από το βάθος του. Τέχνη χωρίς περιεχόμενο. Πολιτισμός χωρίς πολυπλοκότητα.
Συμφωνώ ότι η επιμέλεια των παραδοσιακών εκθέσεων δεν είναι πάντα πετυχημένη, και σίγουρα αποτελεί μια τεράστια πρόκληση για τα μουσεία σήμερα να προσφέρουν νέες αφηγήσεις, νέες ιστορίες, ώστε να παραμείνουν επίκαιρα σε μια κοινωνία που έχει αλλάξει, ωστόσο οι παραδοσιακές εκθέσεις δίνουν τον χώρο και κυρίως τον χρόνο και προσκαλούν τον θεατή σε στοχασμό, σύγκριση και ερμηνεία. Προκαλούν, αμφισβητούν, ζητούν σκέψη.
Η τέχνη είναι εγγενώς πολυφωνική. Χρειάζεται χώρο για προσωπική ερμηνεία. Οι εμβυθιστικές εκθέσεις επιβάλλουν μια αφήγηση - απλοϊκή, συχνά εξωραϊσμένη, συχνά επιφανειακή. Μετατρέπουν την τέχνη σε περιεχόμενο. Και το κάνουν υπό τον μανδύα του «εκδημοκρατισμού», ενώ συχνά επιβάλλουν υψηλό κόστος και αγνοούν τους φορείς που εργάζονται για τη διατήρηση της ιστορικής και αισθητικής της αξίας.
Οι immersive εκθέσεις προωθούν την παθητική κατανάλωση. Ο επισκέπτης κατακλύζεται από εικόνες που δεν διάλεξε, με ρυθμό που δεν ορίζει, υπό συναισθηματική καθοδήγηση αντί για αισθητική ή νοητική πρόκληση. Είναι πιο κοντά σε βόλτα λούνα παρκ παρά σε συνάντηση με την τέχνη.
Αυτό δεν είναι επίθεση ενάντια στην τεχνολογία ή τη σύγχρονη έκφραση. Η ψηφιακή τέχνη μπορεί να εμπλουτίσει την εμπειρία, να ανοίξει την πρόσβαση και να δημιουργήσει νέες φόρμες. Αλλά υπάρχει διαφορά ανάμεσα στην καινοτομία και την εμπορευματοποίηση. Ανάμεσα στην εμβάθυνση και την επιφάνεια.
Αντί να μετατρέπουμε καλλιτέχνες σε εμπειρίες, ας επενδύσουμε σε δράσεις που τιμούν την πολυπλοκότητα, τον στοχασμό και την πολιτισμική κληρονομιά. Ας στηρίξουμε τα μουσεία, τους επιμελητές και τους παιδαγωγούς που κάνουν τη δύσκολη αλλά ουσιαστική δουλειά: να κρατούν την τέχνη ζωντανή - όχι φανταχτερή, αλλά ουσιαστική.
Γιατί αν η Φρίντα Κάλο ήθελε να γίνει φως και κινούμενη εικόνα, θα το είχε ήδη ζωγραφίσει.
*Επαμεινώνδας Χριστοφιλόπουλος, Πρόεδρος MOMus & Κάτοχος Έδρας UNESCO για την Έρευνα του Μέλλοντος
