Η Παλαιόπολη ήταν η αρχαία πρωτεύουσα της Ανδρου και η μοναδική πόλη στο νησί κατά τα Κλασικά Χρόνια. Ιδρύθηκε τον 7ο-6ο αιώνα π.Χ. και γνώρισε μεγάλη άνθηση. Τον 1ο μ.Χ. αιώνα άρχισε η παρακμή της, καταστράφηκε από σεισμό τον 4ο αιώνα μ.Χ. και ένα μέρος της βυθίστηκε στη θάλασσα. Κατοικήθηκε, πάντως, μέχρι τα πρωτοβυζαντινά χρόνια. Είναι δηλαδή μια πόλη με συνεχή κατοίκηση επί περίπου 1500 χρόνια.
Στις 4 Αυγούστου εγκαινιάζεται στο Εμπειρίκειο Γυμνάσιο της Άνδρου έκθεση για τη συμπλήρωση 30 χρόνων ανασκαφών στην Παλαιόπολη από τον Τομέα Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Η ανασκαφή, την οποία διευθύνει η ομότιμη καθηγήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας Λυδία Παλαιοκρασσά-Κόπιτσα, έχει φέρει στο φως τμήματα από τρία ελληνιστικά δημόσια κτήρια της αγοράς της αρχαίας Άνδρου, τέσσερις πλακόστρωτες οδούς και μία παλαιοχριστιανική βασιλική, με πλούσια κινητά ευρήματα (επιγραφές, γλυπτά, αντικείμενα μεταλλοτεχνίας, κεραμική και νομίσματα).
Η έκθεση αναπτύσσεται σε 42 επιτοίχιους πίνακες, που αντιστοιχούν σε ισάριθμα κεφάλαια του καταλόγου, και περιλαμβάνει εκμαγεία αγαλμάτων, αντίγραφα μικρών ευρημάτων, μακέτες και φωτορεαλιστικές αναπαραστάσεις κτηρίων, καθώς και προβολές βίντεο από την ανασκαφή. Όλο το υλικό, μαζί με το χρονικό της ανασκαφής, δημοσιεύεται σε αναλυτικό πολυσέλιδο κατάλογο σε ελληνική και αγγλική έκδοση, στον οποίο γίνεται αναφορά στην Ιστορία ολόκληρου του νησιού. Τον χώρο παραχωρεί ο Δήμος Ανδρου.
Ανασκαφή 30 ετών
Η πρώτη ανασκαφή στην Παλαιόπολη έγινε το 1830 από τον Κλεάνθη, τον οποίο είχε αποστείλει ο Μουστοξύδης, έφορος του Μουσείου Αίγινας. Τη δεύτερη έκανε ο Κοντολέων. Η κα Παλαιοκρασσά και οι συνεργάτες της σκάβουν εδώ και τριάντα χρόνια στην περιοχή της Αγοράς. Όπως λέει στο Liberal.gr, ξεναγώντας μας στην πανέμορφη αυτή αρχαία πόλη με την πλούσια ιστορία, ξεκίνησαν «με επιφανειακή έρευνα, μέσω της οποίας είδαμε τη διάρθρωση της πόλης και συνεχίστηκε με ανασκαφές στις οποίες εντοπίσαμε σημαντικά δημόσια και ιδιωτικά κτήρια κ.α.»
Η Παλαιόπολη λεγόταν Ανδρος κατά την αρχαιότητα και ήταν η πρωτεύουσα του νησιού. «Εξ όσων γνωρίζουμε ως τώρα, ήταν η μοναδική οργανωμένη πόλη του. Υπήρχαν, βεβαίως, οικισμοί» σημειώνει η κα Παλαιοκρασσά. Φαίνεται πως προϋπήρξαν κάποιοι άλλοι οικισμοί, «γιατί έχουν εντοπισθεί και νεολιθικοί πελέκεις της τελικής νεολιθικής περιόδου και πρωτοκυκλαδικά. Επίσης, βρήκαμε αξιόλογα κατάλοιπα κεραμικής του 9ου αι. π.Χ. τα οποία μάλιστα ήταν εισηγμένα, πιθανώς από την Εύβοια.»
Η πόλη οργανώνεται τον 7ο αιώνα π.Χ. ως συνοικισμός γεωμετρικών οικισμών της περιοχής, που ήταν εύφορη, εκτεταμένη, με αρκετά ασφαλές λιμάνι- αγκυροβόλιο και κυρίως με υδάτινο πλούτο, κάτι που δεν είχαν άλλοι οικισμοί της εποχής. Γνωρίζει μεγάλη ακμή κατά τα τέλη του 6ου και κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. αλλά και μετά την αθηναϊκή κυριαρχία, τον 3ο και 4ο αι.
Ενδιαφέρον εύρημα της ομάδας είναι το ιερό του Απόλλωνος Πυθίου (τέλη 5ου αι), που έχει ταυτιστεί με την επιφανειακή και υπάρχει άδεια για έρευνα και μελέτη του. Επίσης ανασκαφική έρευνα σε δύο πύλες του τείχους μας δείχνουν πως κάποια από τις οικιστικές περιοχές στο δυτικό μέρος, με οικίες κυρίως, ήταν σε χρήση από τον 4ο έως τον 2ο αι. π.Χ. και καταστράφηκε τότε- έχουμε μάλιστα στρώματα καταστροφής που φαίνεται πως ανήκουν στο 189 π.Χ. οπότε η πόλη αλώθηκε από τους Ρωμαίους και του Περγαμηνούς. Στην ευρύτερη περιοχή, η επιφανειακή έρευνα δείχνει κατοίκηση μέχρι και τα πρωτοχριστιανικά χρόνια.
Αρχαία Αγορά
Από το 1987 και εντεύθεν, η ομάδα σκάβει στην αρχαία Αγορά. Όπως λέει η επικεφαλής της έρευνας, και εκεί βρέθηκαν πρωτοκυκλαδικά κατάλοιπα με κεραμεική και λεπίδες οψιανού. Η εγκατάσταση εξαπλώνεται στα τέλη του 8ου και στον 7ο αιώνα. «Δημόσια κτήρια του 5ου, 4ου, 3ου αι. π.Χ, που δεν έχουμε ταυτίσει ακόμα, σώζονται κάτω από νεώτερα στρώματα» αναφέρει. «Η κύρια φάση που σώζεται, είναι του πρώτου μισού του 2ου αι. π.Χ. οπότε την αγορά ανοικοδομεί με έξοδά του ο Ατταλος Α' της Περγάμουο οποίος προσπάθησε να αναζωογονήσει την πόλη».
Ισως κατά τον 4ο αι. π.Χ. αλλά σίγουρα τον 3ο, λειτουργούσε εκεί μεταλλουργείο, το οποίο «ίσως σχετίζεται με τους πολέμους των διαδόχων. Αργότερα εγκαταλείπεται, το μεταφέρουν εκτός αγοράς και κτίζεται εκεί κτήριο του 2ου αι. π.Χ. με μνημειακό τετράστυλο πρόπυλο. Στο εσωτερικό του είχε περίστυλη αυλή, ήταν μεγάλο, δημόσιο, και μάλλον είχε και όροφο. Θα παρουσιαστεί στην έκθεση σε μακέτα του Πολυτεχνείου.»
Από έναν ημιυπόγειο χώρο του κτηρίου αυτούς, που όπως όλα δείχνουν λειτουργούσε ως αγορά θαλασσινών με μαρμάρινες τράπεζες, μαθαίνουμε πως οι αρχαίοι κάτοικοι της Ανδρου έτρωγαν «ψάρια, όπως σφυρίδες και σπάρους, αχινούς, πεταλίδες και άλλα θαλασσινά». Προφανώς η αγορά λειτουργούσε στο ημιυπόγειο για να υπάρχει περισσότερη δροσιά.
Η αρχαία Αγορά «ήταν κτισμένη σε δύο άνδηρα. Στο ένα επάνω από το δημόσιο κτήριο με το πρόπυλο εντοπίσθηκε μεγάλη στοά «μάλλον διοικητικού χαρακτήρα με δωμάτια πίσω, που μπορεί να ήταν καταστήματα. Τα στοιχεία μας οδηγούν περισσότερο στη χρήση τους για διαμονή επισήμων, από όπου μπορούσαν να βλέπουν όσα συνέβαιναν. Η στοά ήταν αραιόστυλη και οι χώροι είχαν έκκεντρη είσοδο και ανάκλιντρα στο εσωτερικό.»
Από τους δύο δρόμους που ανασκάφηκαν, «ο ένας είναι παλαιότερος, με την πρώτη φάση του να τοποθετείται στον 5ο αιώνα. Ηταν ίσως κεντρικός δρόμος, αχρηστεύεται τον 2ο αιώνα και συμβαδίζει με την εξέλιξη των αγορών στα ελληνιστικά χρόνια, οπότε αποκλείονται οι κεντρικές αρτηρίες» σύμφωνα με την κα Παλαιοκρασσά. Ο δεύτερος ήταν ανηφορικός με σκαλοπάτια και οδηγούσε στο παραπάνω επίπεδο. Μπροστά, υπήρχαν διάφορα μνημεία με βάθρα και ημικυκλικές εξέδρες. Εχουν βρεθεί ενεπίγραφα μέλη με τα ονόματα μιας οικογένειας.
Το κάτω άνδηρο
Στο κάτω άνδηρο έχουμε επίσης στοά του 2ου αι. π.Χ. και δρόμο «που πρέπει να ήταν ο κεντρικός, καθώς είχε πλάτος 4μ. Ο παλιός ήταν πλάτους μόλις 1μ και ο άλλος 2,5.
Κατά μήκος του φαρδιού δρόμου, «στη βόρεια πλευρά, υπάρχει ακόμη μια στοά, δωρική, στο πίσω μέρος της οποίας βρήκαμε μια κρήνη. Την είχαν καταστρέψει κατά τα παλαιοχριστιανικά χρόνια, αλλά είναι εντυπωσιακοί οι αγωγοί παροχής και αποχέτευσης και τα επιχρίσματα σε δύο στρώματα, με γαλάζιο, κόκκινο και άσπρο κονίαμα στο οποίο βρήκαμε ποζολάνη- υλικό για υδρομόνωση».
Κατά τη ρωμαϊκή φάση υπήρχαν επίσης στοά και κτήριο με πρόπυλο. Ενεπίγραφα γείσα του κτηρίου δείχνουν πως ήταν αφιερωμένο στον Μάρκο Αυρήλιο και λειτουργούσε ως μάκελλο (αγορά τροφίμων και κυρίως κρεάτων και ψαριών). Από την αναφορά του στον καίσαρα, «χρονολογείται ακριβώς στα 139- 161 μ.Χ. Φαίνεται πως ανοικοδομήθηκε μετά τον μεγάλο σεισμό του 131- 142, με χρήματα που πιθανώς έδωσε ο Μάρκος Αυρήλιος.»
Μέλη της στοάς βρέθηκαν εντοιχισμένα σε μικρή κρήνη, που μάλλον ήταν παλαιοχριστιανικό αγίασμα. Μαζί τους, ήταν και μέλη εξέδρας του 1ου αι. μ.Χ. που ανήκε σε πλούσια οικογένεια. Εκεί είχαν βρεθεί ο Ερμής και γυναικείο άγαλμα, καθώς και άλλα αγάλματα, που προέρχοναι από μνημείο σπουδαίας οικογένειας, που είχε ευεργετήσει την πόλη, και αφηρώιζαν μέλη της.
Παλαιοχριστιανική βασιλική
Η ιστορία της Παλαιόπολης συνεχίζεται στην παλαιοχριστιανική φάση, με κτήρια που ανεγέρθηκαν επάνω σε παλαιότερα. Ανάμεσά τους μια παλαιοχριστιανική βασιλική του 5ου αι. μ.Χ. που μάλλον ήταν ο μητροπολιτικός ναός και έχει αψίδα σε σωζόμενο ύψος 2,5μ με ψηφιδωτό δάπεδο και αφιερωματική επιγραφή γι' αυτό στην Ωραία Πύλη: «Διάκος ευφρόσυνος και η συμβίος αυτπύ Μαρία, υπέρ ευχής εποίησαν χορηγοί». Ο πλούσιος γραπτός διάκοσμος στο θωρακείο του πρεσβυτερίου, θα παρουσιαστεί στην έκθεση σε τρισιδάστατη απεικόνιση του Χρύσανθου Κανελλόπουλου. Η βασιλική «ήταν τρίκλιτη και χρησιμοποιήθηκαν στο υπερώο της κίονες δωρικού ρυθμού από την αρχαία στοά».
Στο εσωτερικό της βρέθηκαν σπαράγματα τοιχογραφιών, που εικονίζουν άγιο με ωμοφόριο που ευλογεί και άλλον άγιο, επίσης ιερωμένο, με ωμοφόριο με σταυρό, που μάλλον κρατούσε κιβωτίδιο και από κάτω είχε μπορντούρα που μιμείται ορθομαρμάρωση. «Οι ειδικοί, ο Νικόλαος Γκιολές και ο Γιώργος Πάλης, λένε πως ίσως χρονολογούνται τον 6ο αιώνα μ.Χ.»
Άλλο σημαντικό εύρημα από αυτή την περίοδο είναι ενεπίγραφο τμήμα Αγίας Τράπεζας, χωρίς να σώζεται το όνομα. Σώζεται ενεπίγραφο τμήμα επικράνου με την ένδειξη επίσκοπος Πέτρος. «Ξέραμε μέχρι τώρα τον επίσκοπο Παλλάδιο, του 5ου αιώνα, που αφιέρωσε κάποιο σύνολο του ναού, και τώρα εντοπίζουμε και δεύτερο επίσκοπο» λέει η Λυδία Παλαιοκρασσά. Η βασιλική καταστρέφεται από μεγάλο σεισμό του 552 και από πάνω της οικοδομείται μονόχωρος ναός, πολύ φτωχότερος, που διατηρεί όμως στοιχεία του παλαιού.
Η πόλη εγκαταλείπεται επί αυτοκράτορα Ηρακλείου, κατά το πρώτο μισό του 7ου αι., μάλλον λόγω αραβικών επιδρομών και οι κάτοικοι μετακινήθηκαν στην μεσαιωνική πρωτεύουσα, τη σημερινή Μεσαριά. Κατά τον 16ο αιώνα εγκαθίσταται εκεί μαρμαράδικο που αφαιρεί μάρμαρα από εκκλησίες, τα επεξεργάζεται και τα πουλά στο υπόλοιπο νησί.
Η ανασκαφή μετρά τριάντα χρόνια, όμως ακόμη δεν έχει βρεθεί τρόπος να φεύγουν τα μπάζα και πολύ περισσότερο να είναι επισκέψιμη, καθώς δεν έχει διανοιγεί ο δρόμος. Ετσι, αυτός ο πολύ σημαντικός χώρος, είναι, δυστυχώς, αποκλεισμένος. Επίσης, τα ευρήματά του περιμένουν την ώρα να εκτεθούν. Δυστυχώς, δεν τα έχει δει κανείς μέχρι τώρα, αν και είναι στημένα στις αποθήκες του μουσείου της Χώρας. Από ολόκληρη αυτή την ανασκαφή, μόνο τέσσερα μικροαντικείμενα παρουσιάζονται στο Μουσείο Παλαιόπολης.
Στα εγκαίνια, η «Μούσα», νεανική χορωδία κοριτσιών θα παρουσιάσει αρχαία μουσικά κομμάτια στο τέλος εκδήλωσης.
Διάρκεια έκθεσης: 4-30 Αυγούστου 2017.
Αγγελική Κώττη
