Σήμερα, ο κόσμος είναι περισσότερο ΜΑΠΑ (Μεταβαλλόμενος, Αβέβαιος, Πολύπλοκος και Ασαφής) από ποτέ και αντίστοιχα οι προκλήσεις για κάθε είδους πρόβλεψη απαιτούν μία νέα οπτική θεώρησης του κόσμου και ιδιαίτερα ανάπτυξη μίας αυξημένης ικανότητας κατανόησης του συστήματος. Σε αυτήν την κατεύθυνση το foresight, ο μακροπρόθεσμος σχεδιασμός χρησιμοποιεί κυρίως ποιοτικές μεθόδους ανάλυσης των συστημάτων και διαφορετικά «what if…» σενάρια, ώστε το αβέβαιο και το ελάχιστα πιθανό όταν αποκτήσουν υπόσταση να εντάσσονται στη σφαίρα του πιθανού.
Η δημόσια πολιτική τις περισσότερες φορές είναι εγκλωβισμένη στον τετραετή εκλογικό κύκλο. Λειτουργεί μυωπικά στο παρόν. Αυτό συνιστά εγγενή ροπή της πολιτικής που ως απώτερο σκοπό έχει τη διαχείριση της εξουσίας.
Η ικανότητα πρόβλεψης, προετοιμασίας και προσαρμογής στο μέλλον έχει ταλαιπωρηθεί από την πίεση να δοθεί έμφαση στο σήμερα και λιγότερο στο αύριο, στην άμεση δράση και όχι στις κατάλληλες προετοιμασίες, στις τακτικές πάνω στη στρατηγική. Το αποτέλεσμα είναι μια πολιτική που συχνά θυσιάζει τις μακροπρόθεσμες ανάγκες σε βραχυπρόθεσμα συμφέροντα.
Αυτός ο βραχυπρόθεσμος τακτικισμός όχι μόνο μειώνει τις οικονομικές επιδόσεις, απειλεί το περιβάλλον και υπονομεύει την εθνική ασφάλεια - για να αναφέρουμε μόνο μερικές συνέπειες - αφήνει επίσης τις κυβερνήσεις ευάλωτες στην έκπληξη και περιορίζει την ικανότητά τους να διαχειρίζονται κρίσεις, όπως η πανδημία COVID-19 και η εισβολή στην Ουκρανία.
Δυστυχώς, αυτή η τάση είναι πιθανό να επιδεινωθεί. Καθώς ο κόσμος γίνεται πιο αλληλεξαρτώμενος, ο βαθμός συστημικής πολυπλοκότητας θα αυξάνεται, όπως και το μέγεθος της μη μειωμένης αβεβαιότητας. Θα υπάρξουν περισσότερα μελλοντικά γεγονότα και εξελίξεις που απλά δεν μπορούν να προβλεφθούν και να προγραμματιστούν.
Σε απάντηση, οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής θα εστιάζουν όλο και περισσότερο στη βραχυπρόθεσμη βάση, επειδή είναι, σχετικά, πιο προβλέψιμο και επομένως πιο προσιτό. Μέσα σε μια ιλιγγιώδη αλλαγή, ο βραχυπρόθεσμος μηχανισμός είναι ένας μηχανισμός αντιμετώπισης, αλλά είναι ένας αλυσιτελής τρόπος που θυσιάζει μελλοντικά κέρδη για άμεσες ανταμοιβές.
Σήμερα περισσότερο από ποτέ χρειάζονται τα εργαλεία του foresight για να οργανωθεί με δομημένο τρόπο η ανίχνευση των μελλοντικών πιθανών και λιγότερο πιθανών τάσεων. Να κατανοηθεί καλύτερα η ευμετάβλητη, ρευστή κατάσταση της γεωπολιτικής και των Μεγατάσεων που θα ορίσουν σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο σκέψης και δράσης των κρατών.
Η πρόκληση αφορά πρωτίστως τον τρόπο που πρέπει να σκεφτόμαστε για τα μελλούμενα. Δεν είναι πλέον παθητική προέκταση και εξέλιξη του σήμερα.
Η βασικότερη πρόκληση για την προετοιμασία για το μέλλον έγκειται στην υποτίμηση του βαθμού αλλαγής που συμβαίνει μακροπρόθεσμα. Πέντε μήνες πριν από τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου, ο Λιν Γουέλς, αξιωματούχος του Πενταγώνου, έγραψε ένα σημείωμα προετοιμάζοντας την τετραετή επιθεώρηση άμυνας του 2001, σημειώνοντας πόσο ριζικά άλλαζε η διεθνής κατάσταση κάθε δεκαετία. Ανασκοπώντας τις εξελίξεις του περασμένου αιώνα, σημείωσε:
Αν ήσασταν υπεύθυνος χάραξης πολιτικής ασφαλείας στη μεγαλύτερη δύναμη του κόσμου το 1900, θα ήσασταν Βρετανός, κοιτάζοντας επιφυλακτικά τον πανάρχαιο εχθρό σας, τη Γαλλία.
Μέχρι το 1910, θα είχατε συνάψει συμμαχία με τη Γαλλία και εχθρός σας θα ήταν η Γερμανία.
Μέχρι το 1920, ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος θα είχε γίνει και θα είχατε κερδίσει, και θα είχατε συμμετάσχει σε έναν ναυτικό αγώνα εξοπλισμών με τους πρώην συμμάχους σας, τις ΗΠΑ και την Ιαπωνία.
Μέχρι το 1930, οι συνθήκες περιορισμού των ναυτικών όπλων θα είχαν τεθεί σε ισχύ, η Μεγάλη Ύφεση βρισκόταν ήδη σε εξέλιξη και το πρότυπο αμυντικού σχεδιασμού έκανε λόγο για «κανένας πόλεμος για τα δέκα επόμενα χρόνια».
Εννέα χρόνια αργότερα είχε ξεκινήσει ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος …
Λαμβάνοντας κανείς υπόψη τα παραπάνω, δεν είναι ξεκάθαρο πώς θα μοιάζει το 2010, αλλά είναι βέβαιο ότι θα είναι πολύ λίγο όπως το περιμένουμε, επομένως θα πρέπει να προγραμματίσουμε αναλόγως τα σενάρια μας.
Στο πνεύμα αυτού του κειμένου ας κάνουμε εμείς τη συνέχεια του γεωπολιτικού ημερολογίου:
Αν ήσασταν υπεύθυνος χάραξης πολιτικής εθνικής ασφάλειας στη μεγαλύτερη δύναμη του κόσμου το φθινόπωρο του 1991, θα ήσασταν Αμερικανός, αισθανόμενος περήφανος για την αποτελεσματική επέλαση κατά του Ιράκ από τον αμερικανικό στρατό, πανηγυρίζοντας την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και προσδοκώντας την πρώτη θέση στο Ψυχροπολεμικό μέρισμα ειρήνης.
Μέχρι το φθινόπωρο του 2001, θα δημιουργούσατε ένα νέο κατεστημένο εθνικής ασφάλειας με άνευ προηγουμένου δυνάμεις στο εσωτερικό και στο εξωτερικό μετά την πιο θανατηφόρα επίθεση στις ΗΠΑ στο Περλ Χάρμπορ και θα εισβάλλατε στο Αφγανιστάν στο πρώτο βήμα ενός «παγκόσμιου πολέμου κατά της τρομοκρατίας».
Μέχρι το φθινόπωρο του 2011, θα αποχωρούσατε από έναν παρατεταμένο πόλεμο στο Ιράκ, θα βρισκόσασταν μόλις στα μισά της 20χρονης κατοχής του Αφγανιστάν και θα είχατε κηρύξει την εποχή της σύγκρουσης των μεγάλων δυνάμεων.
Μέχρι το φθινόπωρο του 2021, θα δηλώνατε ότι μια νέα εποχή σύγκρουσης μεγάλων δυνάμεων είχε ξεκινήσει, ενώ αντιμετωπίζατε μια παγκόσμια πανδημία που είχε στοιχίσει τη ζωή σε εκατομμύρια πολίτες.
Όλα αυτά σημαίνουν ότι δεν είναι ξεκάθαρο πώς θα μοιάζει το 2031, αλλά είναι βέβαιο ότι θα είναι πολύ λίγο όπως περιμένουμε σήμερα να είναι, επομένως θα πρέπει να προγραμματίσουμε αναλόγως τα σενάρια μας.
Ο μόνος τρόπος να «προγραμματίσουμε αναλόγως τα σενάρια» δεδομένης της τεράστιας αβεβαιότητας - ακόμη και ενός χρονικού ορίζοντα μόλις 10 ετών -είναι να χρησιμοποιήσουμε τη μέθοδο που εξηγεί αυτή την αβεβαιότητα. Και αυτό είναι το Foresight και η προοπτική διερεύνηση.
*Γιάννης Μαστρογεωργίου, Ειδικός Γραμματέας Μακροπρόθεσμου Σχεδιασμού
