Του Madsen Pirie
Στις 28 Ιουλίου του 1902 γεννήθηκε ένας από τους σημαντικότερους και πιο επιδραστικούς φιλοσόφους του 20ου αιώνα, ο Καρλ Ράιμουντ Πόπερ. Ως έφηβος στη Βιέννη, ο Πόπερ αισθάνθηκε έλξη προς τον μαρξισμό, και για ένα διάστημα θεωρούσε τον εαυτό του κομμουνιστή. Αυτό που τον απομάγευσε ήταν η συνειδητοποίηση ότι καμία από τις προκείμενες του μαρξισμού δεν μπορούσε να ελεγχθεί.
Ο Πόπερ διαμόρφωσε την άποψη ότι υπάρχει μια διαφορά ανάμεσα στις ιδέες των Μαρξ, Φρόιντ και Άντλερ και σ' αυτές του Αϊνστάιν. Η θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν μπορεί να ελεγχθεί δια της παρατήρησης, και όντως ελέγχθηκε με τα πειράματα του Έντινγκτον το 1919. Αντίθετα, οι ιδέες των Μαρξ, Φρόιντ και Άντλερ μπορούν να ενσωματώσουν οτιδήποτε κι αν συμβεί - δεν υπάρχει τίποτε στον παρατηρούμενο κόσμο που θα μπορούσε να συμβεί για τις διαψεύσει.
Αυτή η διαπίστωση οδήγησε τον Πόπερ στις ιδέες που δημοσίευσε στο βιβλίο του «Logik der Forschung» το 1934, που δημοσιεύθηκε στα αγγλικά το 1959 ως «The Logic of Scientific Discovery» (Η λογική της επιστημονικής ανακάλυψης). Εκεί ο Πόπερ ανέπτυξε την κεντρική ιδέα της διαψευσιμότητας. Είπε ότι μολονότι μια θεωρία δεν μπορεί να αποδειχθεί ορθή, καθώς κάποια μέρα μπορεί ένα πείραμα να τη διαψεύσει, μπορεί αντιθέτως να αποδειχθεί ψευδής αν ένα πείραμα αντικρούσει τις προβλέψεις της.
Η θεωρία του Αϊνστάιν θα μπορούσε να διαψευστεί αλλά δεν διαψεύστηκε, ενώ αυτές των Μαρξ, Φρόιντ και Άντλερ δεν μπορούν να υποβληθούν σε πειράματα που θα μπορούσαν να τις διαψεύσουν. Αντιπροσωπεύουν την αποφασιστικότητα του να ερμηνευτεί ο κόσμος με συγκεκριμένο τρόπο, αντί του να μπορούν να προσθέσουν στη γνώση μας γι' αυτόν.
Ο Πόπερ έλυσε το πρόβλημα της επαγωγής του Χιουμ. Περιμένουμε ότι ο ήλιος θα ανατέλλει κάθε μέρα γιατί ανέτειλε κάθε μέρα μέχρι σήμερα, μολονότι δεν υπάρχουν αιτιακοί σύνδεσμοι που εξηγούν γιατί το παρελθόν σηματοδοτεί το μέλλον και γιατί ισχύει η επαγωγή. Ο Πόπερ αντικατέστησε την επαγωγή με την υπόθεση και τη διάψευση. Διαμορφώνουμε μια θεωρία ότι ο ήλιος θα ανατείλει αύριο, και την ελέγχουμε κάθε μέρα.
Αν μια μέρα ο ήλιος δεν ανατείλει, τότε η υπόθεσή μας θα διαψευδόταν. Έτσι, η επιστημονική μας γνώση δεν είναι όσα γνωρίζουμε ότι είναι αληθή, αλλά η συλλογή των θεωριών που δεν μπορέσαμε να διαψεύσουμε. Οι θεωρίες που δεν μπορούν να ελεγχθούν κατ' αυτόν τον τρόπο δεν είναι αναγκαστικά ανοησίες, αλλά δεν είναι επιστημονικές.
Το άλλο μεγάλο επιδραστικό έργο του Πόπερ είναι το Η Ανοιχτή Κοινωνία και οι Εχθροί της, που χωρίζεται στον πρώτο τόμο «Η γοητεία του Πλάτωνα» και τον δεύτερο «Χέγκελ και Μαρξ». Ο Πόπερ αποκαλούσε αυτό του το έργο «βιβλίο του πολέμου» αλλά παραμένει μια από τις ισχυρότερες καταρρίψεις της ιδεολογίας του ολοκληρωτισμού που γράφτηκαν ποτέ. Ο Πλάτων δεν ενδιαφερόταν για τη «δικαιοσύνη» και την «αρετή», αλλά για τη δικαιολόγηση της εξουσίας της ανώτερης ελίτ, και είναι βαθιά αντιδημοκρατικός και υπέρμαχος της λογοκρισίας και της αστυνομίας της σκέψης.
Όπως λέει ο Πόπερ, η πλατωνική ιδέα της αρετής είναι «ο ηγεμόνας εξουσιάζει, ο εργάτης εργάζεται, και ο δούλος εργάζεται ως δούλος». Με τη σειρά τους, ο Χέγκελ και ο Μαρξ επικαλούνται φαντασιακές ιδέες για το πού μας οδηγεί το ιστορικό πεπρωμένο για να δικαιολογήσουν την καταπίεση και τον έλεγχο.
Ο Πόπερ αντιθέτως επιλέγει τη «βήμα προς βήμα κοινωνική μηχανική» (piecemeal social engineering), με την οποία σταδιακά βελτιώνουμε την κατάστασή μας οικοδομώντας πάνω σ' αυτό που έχει αποδώσει και βελτιώνοντάς το, αφαιρώντας κάποιες από τις αδυναμίες του. Η δημοκρατία δεν αφορά την επιλογή των καταλληλότερων να εξουσιάζουν, αλλά την απομάκρυνση από την εξουσία των φαύλων ή των ακατάλληλων.
Ποτέ δεν με ικανοποίησε η ιδέα του Πόπερ ότι τα πράγματα μπορεί να «αποδειχθούν» ψευδή, καθώς πιστεύω ότι αυτή περιπίπτει στα ίδια σφάλματα με την «απόδειξη» της ορθότητάς τους. Μπορούμε να αποφασίσουμε να απορρίψουμε θεωρίες που είναι λιγότερο καλές από τις αντίστοιχες ανταγωνιστικές ως προς το τι μας επιτρέπουν να προβλέψουμε απ' όσα παρατηρούμε, αλλά αυτή η απόρριψή τους είναι μια συμβατική απόφαση και όχι μια «απόδειξη» ότι αντίκεινται σε κάποια αντικειμενική πραγματικότητα. Το βιβλίο μου «Trial & Error and the Idea of Progress» έχει αυτό ακριβώς το θέμα.
Γνώριζα τον Πόπερ, και κάποτε περάσαμε μιάμιση ευχάριστη μέρα κάνοντας περιπάτους στους δρόμους και την παραλία του St Andrews. Ήταν πιστεύω ο ευφυέστερος άνθρωπος που έχω γνωρίσει με έναν γραμμικό, λογικό, νευτώνειο τρόπο. Ίσως ο Χάγιεκ να ήταν σοφότερος, επικαλούμενος μια μεγαλύτερη ευρύτητα γνώσης στις πιο μελετημένες του απαντήσεις. Όμως οι δύο ήταν φίλοι και συμφωνούσαν σχεδόν στα πάντα.
--
Ο Madsen Pirie είναι ερευνητής και συγγραφέας, συνιδρυτής και πρόεδρος του Adam Smith Institute.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 28 Ιουλίου 2019 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Adam Smith Institute και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.