Του Κυριάκου Αθανασιάδη
Σήμερα έχουμε τη χαρά να μιλάμε με τον Σωτήρη Σελαβή (λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Σωτήρη Φασούλα), ποιητή, μεταφραστή και εκδότη, για την Περισπωμένη και τα βιβλία της. Τον ευχαριστούμε θερμά για τον χρόνο του. Και ευχαριστώ και όλους εσάς που θα διαβάσετε αυτή την ιδιότυπη συνέντευξη και θα την κοινοποιήσετε.
- Αγαπητέ κύριε Φασούλα, είχαμε ξαναμιλήσει και πριν τριάμισι χρόνια για τις Εκδόσεις Περισπωμένη — ήταν μια κουβέντα που την είχα απολαύσει. Όπως άλλωστε απολαμβάνω πάντα τις αναρτήσεις του οίκου στο Facebook. Καθώς το υλικό εκείνο υπάρχει ακόμη online, επιτρέψτε μου να το χρησιμοποιήσω και να σας θέσω σήμερα μερικές μονολεκτικές ερωτήσεις-θέματα. Ξεκινώ:
- Ρίλκε.
- Ο μεταφραστής ως συν-δημιουργός.
- Ο εκδότης ως δημιουργός.
Αν εκδότης σήμαινε απλώς συντονισμός της εκδοτικής παραγωγής και δημόσιες σχέσεις, δεν θα μ' ενδιέφερε καθόλου αυτή η δουλειά. Η Περισπωμένη βεβαίως γεννήθηκε την εποχή που μετέφραζα τις Ελεγείες. Πώς; Το πώς αυτό ριζώνει στο ακαθόριστο αίσθημα που αντλούσα από την ποίηση αυτή — ή ακριβέστερα: το ακαθόριστο αίσθημα στο οποίο με βύθιζε. Η νοσταλγία που είχε ξυπνήσει μέσα μου αντιδρούσε στη μετατροπή των βιβλίων σε χρηστικά αντικείμενα, όπως αντιδρούσε στη μετατροπή των ψυχικών διαδρομών, στις οποίες μας καλεί η μεγάλη λογοτεχνία, απλώς σε περιεχόμενο πληροφοριών. Νά γιατί μια σειρά τις Περισπωμένης φέρει τον τίτλο Διαδρομές. Η θέση του βιβλίου ως ένα αρχείο πληροφοριών είναι δεδομένη στον κόσμο μας και η αξία τους δεν αμφισβητείται. Μήπως αρχίζουν όμως να μας λείπουν τα βιβλία που αποτελούν πόρτες προς τα ανεξερεύνητα βάθη του εαυτού μας και της συνείδησής μας; Γιατί αυτά υπάρχουν πάντα κάτω από τις πολλαπλές στρώσεις των συνηθειών — αυτό μου έδειχνε η ποίηση του Ρίλκε. Και νά γιατί μια σειρά της Περισπωμένης έχει τον τίτλο Vita nuova και τη φιλοδοξία να περιέχει κείμενα που να βγαίνουν από έναν ψυχισμό χλωρό ή αναγεννημένο, τέτοιον δηλαδή που είτε δεν έχει αποκτήσει ακόμα τις στρώσεις των συνηθειών είτε τις έχει αποβάλει.
Παρακινημένος λοιπόν από τέτοια ακαθόριστα στην αρχή αισθήματα κι έχοντας ως βάση την παιδιόθεν αγάπη μου για κάθε μορφή χειροτεχνίας, θέλησα να φτιάξω βιβλία που να σε προσκαλούν όχι να τα χρησιμοποιήσεις, αλλά να περάσεις μαζί τους ορισμένο χρόνο της ζωής σου. Πράγμα που σημαίνει —και αυτή είναι, το δίχως άλλο, η άλλη όψη της νοσταλγίας που με διακατείχε— όχι βιβλία που να διασκεδάζουν γεμίζοντας έναν κενό χρόνο, αλλά βιβλία που να πυκνώνουν τον χρόνο συγκεντρώνοντας τις πνευματικές μας δυνάμεις.
- Εκδοτικό στίγμα.
- Περισπωμένη και συνεργάτες.
Ο Αντώνης Ζέρβας ήταν βεβαίως ο ποιητής των Άκτων, ενός από τα σημαντικότερα ποιητικά βιβλία που κυκλοφόρησαν στη χώρα μας τη δεκαετία του '90, ενώ σε αυτόν οφείλουμε τη μετάφραση-σημείο αναφοράς των Ασμάτων της Πίζας του Έζρα Πάουντ. Η συνεργασία μας ξεκίνησε το 2016 με την έκδοση της ποιητικής του συλλογής Διάλογοι με τον Αρχίλοχο [Ίαμβοι]. Ακολούθησε ο τόμος δοκιμίων Μονοί λόγοι. Δοκίμια, άρθρα, συνομιλίες. Το τελευταίο του ποιητικό βιβλίο, η Στάση Λυσσιατρείου, αποτελεί μια ριζική αναρώτηση πάνω στη συγκρότηση της ποιητικής συνείδησης και της σχέσης της με την παράδοση. Το εγχείρημα του Λυσσιατρείου, μοναδικό, κατά τη γνώμη μου, στην υλοποίησή του, θέτει το ζήτημα του κατά πόσον είναι δυνατή σήμερα η προσωπική εμπειρία της ελευθερίας. Με άλλα λόγια, η εμπειρία δεν είναι δυνατή παρά μόνο στο εσωτερικό μιας παράδοσης που ζωοποιείται από τα ερωτήματα του παρόντος. Η Στάση Λυσσιατρείου δεν μπορεί λοιπόν παρά να εξωκεανίζει, γιατί εισάγει ερωτήματα που απωθούνται από το γνωστό και δεδομένο. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για την κορύφωση ενός ξεχωριστού ποιητικού έργου σαράντα χρόνων.
Ο Θανάσης Λάμπρου ήταν ένας απ' τους πρώτους συνεργάτες της Περισπωμένης. Με το έργο του, βέβαια, είχα διασταυρωθεί από τα χρόνια κιόλας της αναγνωστικής μου εφηβείας: Το βιβλίο Ύμνοι και αποσπάσματα του Φρήντριχ Χαίλντερλιν σε μετάφρασή του, που κυκλοφόρησε το 1996 από τον φιλόδοξο πλην όμως βραχύβιο εκδοτικό οίκο της Θεσσαλονίκης «Υπερίων», ήταν από τα πρώτα που θα κοσμήσουν μια νεοδημιουργηθείσα τότε, με τον περίσσιο κι ανόθευτο ενθουσιασμό του εικοσάρη, ποιητική βιβλιοθήκη.
Η Μαρία Φραγκούλη είναι συνεργάτιδα κυρίως σε θέματα ιταλικής λογοτεχνίας. Τα Ορφικά Άσματα του Ντίνου Καμπάνα κυκλοφόρησαν από την Περισπωμένη, για πρώτη φορά στα ελληνικά, σε δική της μετάφραση.
- Η Περισπωμένη στο μέλλον: Εκδοτικά σχέδια, νέοι τίτλοι, νέα πρόσωπα.
Ας αναφερθώ αρχικά στις νέες αφίξεις που αναμένονται έως το καλοκαίρι. Θα κυκλοφορήσει ο Οικογενειακός σαμάνος του Βαλέριο Μαγκρέλλι, η πρόζα ενός από τους πιο αξιόλογους Ιταλούς ποιητές σε μετάφραση της Μαρίας Φραγκούλη. Την έκδοση θα συνοδεύουν 77 σχέδια του Φεντερίκο Φελίνι. Θα κυκλοφορήσει επίσης ένα κλασικό έργο της πολωνικής λογοτεχνίας, η νεορομαντική ποιητική συλλογή Στη σκοτεινιά των αστεριών του Ταντέους Μιτσίνσκι, σε μετάφραση από τα πολωνικά της νέας συνεργάτιδας Αναστασίας Χατζηγιαννίδη. Στην κατηγορία του δοκιμίου ετοιμάζεται το βιβλίο του Ηλία Παπαγιαννόπουλου ―ιδού μια ακόμα νέα συνεργασία που με χαροποιεί ιδιαιτέρως― Ο Φρόυντ στην Ακρόπολη: μια ατοπογραφία, καθώς και το Ο Μαρξ, ο Θάνατος και η Αποκάλυψη του Ερνστ Μπλοχ, που αποτελεί ουσιαστικά το δεύτερο μέρος του περίφημου βιβλίου του Πνεύμα της Ουτοπίας (Geist der Utopie). Η μετάφραση είναι του Χρήστου Μαρσέλλου, από τον οποίο περιμένουμε καινούργιο βιβλίο, ένα μικρό δοκίμιο για τα όρια επιστήμης και φιλοσοφίας, με τίτλο Δι' εσόπτρου εν αινίγματι. Ο χώρος και ο χρόνος της ζωής μας μετά τον Κοπέρνικο και τον Δαρβίνο. Με αφορμή δε τη συμπλήρωση είκοσι χρόνων από τον θάνατό του μεγάλου τεχνίτη του φιλοσοφικού δοκιμίου, Χρήστου Μαλεβίτση, θα κυκλοφορήσει, για πρώτη φορά σε αυτοτελή έκδοση, το κείμενό του Επιστροφή στο Χάος, μια ανάλυση της ταινίας Kaos των Αδελφών Ταβιάνι. Τέλος, μεγάλη χαρά μού δίνει η συνεργασία μου με τον ομότιμο καθηγητή φιλοσοφίας Γιάννη Τζαβάρα? εγκαινιάζεται με το δοκίμιο Έρωτας και θάνατος στον Ρ.Μ. Ρίλκε, που κι αυτό θα κυκλοφορήσει προσεχώς. Πρόκειται για μια φιλοσοφική περιδιάβαση της περίφημης «Πρώτης ελεγείας» του Ντουίνο ― ο Τζαβάρας αναλύει κι ερμηνεύει στοχαστικά λέξη προς λέξη το ποίημα.
Σε ένα χρονικό ορίζοντα διετίας, τώρα, υπάρχουν αρκετά φιλόδοξα σχέδια, όπως η έκδοση μιας εκτεταμένης ανθολόγησης της ποίησης του Φρήντριχ Χαίλντερλιν, σε μετάφραση του Θανάση Λάμπρου, όπου θα περιλαμβάνονται, για πρώτη φορά στην ελληνική γλώσσα, και τα τελευταία ποιήματα από την «περίοδο παραφροσύνης». Ή όπως η τρίτη και οριστική έκδοση της μετάφρασης των Ασμάτων της Πίζας του Έζρα Πάουντ από τον Αντώνη Ζέρβα, για την οποία ο Γιώργος Ιωάννου έγραφε, ήδη από το 1985, ότι «είναι κάτι που θα μείνει και που βρίσκεται μέσα στη γραμμή των σπουδαίων μεταφράσεων που έχουμε στη γλώσσα μας». Επίσης σε μετάφραση του Αντώνη Ζέρβα ετοιμάζονται οι Ελεγείες του Σέξτου Προπέρτιου καθώς και τα Ονειρικά τραγούδια του Τζων Μπέρρυμαν. Με τον Χρήστο Μαρσέλλο σχεδιάζουμε μια φιλόδοξη νέα σειρά βιβλίων που να δείχνουν στον Έλληνα αναγνώστη πώς προχώρησε το γερμανικό πνεύμα μέσα από την παράλληλη κίνηση φιλοσοφίας και ποίησης, όπως τη βλέπουμε σε κάποια εμβληματικά ζεύγη: Καντ και Σίλλερ, Σέλλινγκ και Χαίλντερλιν, Φίχτε και Νοβάλις ξεδίπλωσαν το φάσμα όχι της γερμανικής ψυχής αλλά της ψυχής απλώς, έτσι που να είναι αδύνατο να μη μας αφορούν.
- Περισπωμένη και Κρίση.
Είναι πλέον γνωστά τα προβλήματα που δημιούργησε και δημιουργεί η Κρίση —δεν χρειάζεται να τα επαναλάβουμε— ως φαινόμενο συνολικό και όχι μονάχα οικονομικό. Αν κάτι με θλίβει, είναι αφενός η διάρκειά της —μοιάζει μάλιστα να βαθαίνει περαιτέρω—, αφετέρου ο τρόπος που αντιδράσαμε μεμονωμένα αλλά και συλλογικά: δεν αναδείξαμε κρυμμένες αρετές, τουναντίον αποσυμπιέσαμε κατώτερα αντανακλαστικά. Μιλώντας για το εγχείρημα της Περισπωμένης, θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι προϋποθέτει κάμποση ρομαντική αφέλεια τέτοιους καιρούς. Και, πράγματι, με όρους καθαρά επιχειρηματικούς, είναι όλα ενάντια. Όμως ο λόγος ύπαρξης της Περισπωμένης δεν είναι μόνον επιχειρηματικός. Προτείνει —διότι για μένα αυτό σημαίνει εκδοτικός οίκος— μια πνευματική κατεύθυνση. Κι εδώ έγκειται ένα άλλο κρίσιμο σημείο. Διότι μπορεί ένας καλός εκδοτικός οίκος να πηγαίνει ασφαλώς με τα νερά του ποταμού, και το στίγμα του, αναμφίβολα ποιοτικό, να είναι συντονισμένο στο πνεύμα της εποχής. Τι γίνεται όμως σε εκείνη την περίπτωση που η ψυχική προοπτική και η πνευματική διάθεση μοιάζουν να πηγαίνουν ανάποδα στο ρεύμα, όπως συμβαίνει στην περίπτωση της Περισπωμένης; Αλίμονο, οι δυσκολίες αυξάνονται. Έχω πάντοτε όμως κατά νου τη βαθύτερη εκείνη έννοια της δυσχέρειας, για την οποία κάνει λόγο ο αείμνηστος Χρήστος Μαλεβίτσης, ως γενεσιουργό πνευματική δύναμη.
- Γιατί διαβάζουμε; Και γιατί συνεχίζουμε τέλος πάντων να το κάνουμε;
Νιώθοντας πως έχω πλέον καταχραστεί τη φιλοξενία σας, ας περιορίσω το ερώτημα: Γιατί διαβάζω; Πάνε είκοσι χρόνια που σε ανάλογες περιπτώσεις απαντούσα πάντα, στα πλαίσια της αλληλογραφίας τότε, με ένα απόσπασμα από τις Σημειώσεις του Μάλτε Λάουριντς Μπρίγκε. Ελάχιστα βιβλία άσκησαν τέτοια επίδραση μέσα μου όσο αυτή η απαράμιλλη ποιητική πρόζα του Ρίλκε, όσο αυτός ο παράφορος μητροπολιτικός οδηγός του μοναχικού ανθρώπου. Πουθενά δεν πήγαινα χωρίς τον κομψό εκείνο τόμο των εκδόσεων Ροδακιό με τη μετάφραση του Δήμου, ντυμένο με χρυσοκαφέ λινό και δέρμα στο ονομαστό βιβλιοδετείο του Φαίδωνα Ψάλλη επί της Σίνα. Ας μού επιτραπεί, λοιπόν, να κλείσω αυτές τις σκέψεις, και σας ευχαριστώ για την ευκαιρία που μου δώσατε να τις αναπτύξω, όπως τις άνοιξα — με Ρίλκε:
Μαθαίνω να βλέπω. Δεν ξέρω πού οφείλεται αυτό, όλα εισχωρούνε βαθύτερα μέσα μου δίχως να σταματάνε εκεί όπου άλλοτε παίρνανε πάντοτε ένα τέλος. Έχω ένα εσώτερο που δεν το φανταζόμουν. Όλα τώρα πηγαίνουν εκεί. […] Δεν το 'χω πει; Μαθαίνω να βλέπω. Ναι, αρχίζω. Τα καταφέρνω άσχημα ακόμα, όμως θα επωφεληθώ τον καιρό μου.
Ας μου επιτραπεί αυτός ο επίλογος. Διότι σε εποχές έτσι αγριεμένες και διψασμένες σαν τη δική μας «ο Ρίλκε είναι τόσο απαραίτητος όσο ο ιερέας στο πεδίο της μάχης» (Τσβετάγιεβα).
- Σας ευχαριστώ θερμά. Και εύχομαι κάθε επιτυχία.