(Φωτ.: Η τριήμερη επίσκεψη του Αμερικανού Προέδρου, Barack Obama, στην Κούβα έρχεται να επισφραγίσει τη βελτίωση που γνωρίζουν οι αμερικανο-κουβανικές σχέσεις το τελευταίο ενάμισι έτος.)
Του Μιχάλη Διακαντώνη*
Η τριήμερη επίσκεψη του Αμερικανού Προέδρου, Barack Obama, στην Κούβα έρχεται να επισφραγίσει τη βελτίωση που γνωρίζουν οι αμερικανο-κουβανικές σχέσεις το τελευταίο ενάμισι έτος. Ποιο είναι όμως το παρελθόν των σχέσεων ΗΠΑ - Κούβας και Ρωσίας - Κούβας; Τι σηματοδοτεί η επίσκεψη αυτή για την αμερικανική εξωτερική πολιτική στη Λ. Αμερική και πώς συνδέεται με τις δράσεις της ρωσικής διπλωματίας στην ίδια περιοχή;
Οι αμερικανο-κουβανικές και ρωσο-κουβανικές διπλωματικές σχέσεις
Μετά το τέλος του ισπανο-αμερικανικού πόλεμου του 1898, η Κούβα πέρασε στην πολιτική και οικονομική κυριαρχία των ΗΠΑ και το καθεστώς αυτό διατηρήθηκε μέχρι την κουβανική επανάσταση του 1959, που έφερε τον Fidel Castro στην εξουσία. Οι διμερείς σχέσεις επιδεινώθηκαν εξαιρετικά μετά την αμερικανική απόβαση στον Κόλπο των Χοίρων το 1961 και την κρίση των πυραύλων του 1962, που οδήγησε την ανθρωπότητα ένα βήμα πριν τον πυρηνικό πόλεμο. Τα δύο αυτά γεγονότα προκάλεσαν την οριστική διακοπή των διπλωματικών σχέσεων μεταξύ των δύο χωρών και την επιβολή εμπορικού αποκλεισμού (εμπάργκο) από τις ΗΠΑ. Το Δεκέμβριο του 2014, οι πρόεδροι Obama και Raul Castro εξέφρασαν την πρόθεσή τους να εξομαλύνουν σταδιακά τις αμερικανο-κουβανικές σχέσεις, γεγονός που οδήγησε τελικά στην άρση ορισμένων κυρώσεων και στο άνοιγμα της αμερικανικής πρεσβείας στην Αβάνα και της κουβανικής στην Ουάσιγκτον.
Αντιθέτως, κατά την ψυχροπολεμική περίοδο, η Κούβα διατηρούσε σημαντικούς πολιτικούς, οικονομικούς και στρατιωτικούς δεσμούς με την ΕΣΣΔ, ενώ οι καλές σχέσεις διατηρήθηκαν και μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Ο Ρώσος Πρόεδρος, Vladimir Putin (φωτ.), υποστήριξε το αίτημα της Κούβας για την άρση του αμερικανικού εμπάργκο, ενώ και η Κούβα τάχθηκε στο πλευρό της Ρωσίας κατά τον πόλεμο της Νότιας Οσσετίας. Οι δύο χώρες κατά τα έτη 2008-9 υπέγραψαν μια σειρά οικονομικών συμφωνιών που προέβλεπαν συνεργασία στους τομείς της ενέργειας, της υγείας, της εκπαίδευσης και των νέων τεχνολογιών, ενώ αξίζει να σημειωθεί ότι η Ρωσία αποτελεί το μεγαλύτερο δανειστή της Κούβας, έχοντας μάλιστα προβεί κατά καιρούς σε δωρεές επενδυτικού και ανθρωπιστικού χαρακτήρα.
Ποιοι ήταν οι στόχοι της ρωσικής οικονομικής διπλωματίας στη Λ. Αμερική
Η ρωσική διπλωματία έχει αναπτύξει έντονη δραστηριότητα στην περιοχή της Λ. Αμερικής, με σκοπό να ενισχύσει τόσο την οικονομική της θέση, όσο και την εικόνα της ως μια μεγάλης δύναμης που αποτελεί ισότιμο εταίρο των ΗΠΑ σε διεθνή κρίσιμα ζητήματα: Συγκεκριμένα, η Ρωσία:
- Προσεγγίζει κράτη της Νοτίου και Κεντρικής Αμερικής (Βραζιλία, Βενεζουέλα, Κούβα, Αργεντινή, Νικαράγουα, Ισημερινό), προκειμένου να φθάσει στην «πίσω αυλή» των ΗΠΑ και να αυξήσει έτσι την προβολή ισχύος της απέναντι στον ψυχροπολεμικό της ανταγωνιστή. Με τη στρατηγική αυτή, προσπαθεί να αντισταθμίσει την απόπειρα επέκτασης των δυτικών θεσμών –μέσω της Ουκρανίας– στην ευρύτερη περιφέρεια της Ρωσίας. Την ίδια στιγμή, εξασφάλισε απ' τις χώρες αυτές –μέσω διμερών εμπορικών συμφωνιών– πολύτιμους πόρους που είναι απαραίτητοι στην περίπτωση που ο οικονομικός πόλεμος εναντίον της ενταθεί ή επαναληφθεί στο μέλλον.
- Χρησιμοποιεί τον θεσμό των BRICS, προκειμένου να δημιουργήσει ένα γεωπολιτικό αντίβαρο απέναντι στον αμερικανικό άξονα επιρροής τόσο στη Λατινική Αμερική, όσο και στην Ασία. Επιπλέον, μέσω της ίδρυσης της τράπεζας των BRICS προσπαθεί να προωθήσει νέα επενδυτικά σχέδια και να περιορίσει τον ρόλο που η Παγκόσμια Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο διαδραματίζουν στο διεθνές χρηματοπιστωτικό σύστημα.
Ποια εμπόδια και δυσκολίες συναντά η ρωσική διπλωματία;
Στην περιφέρεια της Λατινικής Αμερικής, η πτώση των τιμών του πετρελαίου και η διεθνής οικονομική στασιμότητα έχουν δημιουργήσει μια τάση αντικατάστασης των κυβερνήσεων που διατηρούσαν φιλικές σχέσεις με το καθεστώς Putin, ενώ παράλληλα θέτουν εν αμφιβόλω τα επενδυτικά και αμυντικά σχέδια που έχουν εκπονηθεί μεταξύ της Ρωσίας και των χωρών αυτών. Λεπτομερέστερα:
H Βενεζουέλα βρίσκεται σε κατάσταση έκτακτης οικονομικής ανάγκης, καθώς οι απώλειες απ' τα πετρελαϊκά έσοδα, που αποτελούν την κύρια πηγή εσόδων της χώρας, έχουν οδηγήσει σε ύφεση 7,1% και πληθωρισμό που αγγίζει το 141%. Στις εκλογές του Δεκεμβρίου, η αντιπολίτευση κέρδισε την πλειοψηφία στο κοινοβούλιο και συνεπώς η θέση του Προέδρου, Nicolas Maduro (φωτ.) –που αποτελεί στενό συνομιλητή του Putin– κρίνεται επισφαλής. Υπό αυτές τις συνθήκες, η συμφωνία για συνεργασία στον πετρελαϊκό τομέα μεταξύ της ρωσικής Rosneft και της βενεζουελάνικης PDVSA κρίνεται δύσκολο να υλοποιηθεί άμεσα.- Στη Βραζιλία, η κρατική εταιρεία ενέργειας Petrobras είναι κοντά στην πτώχευση, λόγω της πτώσης των τιμών του πετρελαίου, αλλά και εξαιτίας ενός σοβαρού σκανδάλου διαφθοράς στο οποίο εμπλέκεται.
Η αποπομπή της κεντροαριστερής Προέδρου, Dilma Rousseff (φωτ.), είναι πολύ πιθανή, καθώς κατηγορείται για παραποίηση των δημοσιονομικών στοιχείων του 2014, αλλά και για την τοποθέτηση ως προσωπάρχη του προηγούμενου Προέδρου και πολιτικού μέντορά της, Luiz Inacio Lula da Silva. Οι δύο τελευταίοι Πρόεδροι συνέβαλλαν στη βελτίωση των διπλωματικών σχέσεων Βραζιλίας - Ρωσίας και υπήρξαν καθοριστικοί παράγοντες για την εδραίωση του θεσμού των BRICS και τη δημιουργία της τράπεζας του οργανισμού. Ρωσία και Βραζιλία έχουν συνάψει συμφωνίες στους τομείς της ενέργειας, του εμπορίου, της άμυνας και της τεχνολογίας (εγκατάσταση του GLONASS, του «ρωσικού GPS») που ίσως ανακληθούν, αν η Rousseff αντικατασταθεί μ' έναν πιο «φιλοδυτικό» Πρόεδρο.
Στην Αργεντινή, η Πρόεδρος Cristina Fernandez de Kirchner αντικαταστάθηκε απ' τον φιλελεύθερο Mauricio Macri, που έχει να αντιμετωπίσει τον υψηλό πληθωρισμό, την υποτίμηση του πέσο και τα υψηλά δημοσιονομικά ελλείμματα. Η Kirchner υπήρξε σφοδρή πολέμια του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου και των διεθνών hedge funds, αναπτύσσοντας μαζί με τον πρόεδρο Putin κοινή ρητορική κατά του «αμερικανοκρατούμενου» χρηματοπιστωτικού συστήματος. Στον επενδυτικό τομέα, η ρωσική Rosatom (φωτ.) έχει συμφωνήσει για την κατασκευή δύο πυρηνικών εργοστασίων, ενώ άλλες ρωσικές εταιρείες έχουν αναλάβει να εκσυγχρονίσουν τις υδροηλεκτρικές μονάδες παραγωγής και τα φράγματα της Αργεντινής. Συμφωνίες υπήρξαν και στον αμυντικό και διαστημικό τομέα (εγκατάσταση GLONASS), ενώ είχε αναπτυχθεί και φήμη για τη δημιουργία ρωσικής στρατιωτικής βάσης στη χώρα. Ο νέος Πρόεδρος όμως φαίνεται να έχει ανάγκη τους δυτικούς διεθνείς χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς, προκειμένου να αντλήσει κεφάλαια για τη χώρα του και να αποφύγει ένα νέο δανεισμό από το ΔΝΤ.- Στη Νικαράγουα, Ρωσία και Κίνα συμφώνησαν από κοινού την κατασκευή του «Δια-Ωκεάνειου Καναλιού» (φωτ.), που θα έχει μεγαλύτερο μήκος, πλάτος και βάθος απ' την διώρυγα του Παναμά. Το έργο (κόστους 50 δισ. δολαρίων) θα χρηματοδοτείτο κυρίως απ' την κινεζική πλευρά, με τη Ρωσία να αναλαμβάνει την οργάνωση και την προστασία του καναλιού με στρατιωτικά μέσα. Η υλοποίηση του θα ευνοήσει οικονομικά κυρίως το θαλάσσιο εμπόριο της Κίνας, καθώς η Ρωσία διαθέτει ήδη για τον λόγο αυτό το Βόρειο Πέρασμα. Επιπλέον, θα θέσει γεωπολιτικούς προβληματισμούς στις ΗΠΑ, εξαιτίας της απώλειας του μονοπωλίου των μεταφορών που αυτές διαθέτουν στην περιοχή μέσω του ελέγχου του Παναμά, αλλά και λόγω της παρουσίας στρατιωτικών δυνάμεων της Ρωσίας στην «πίσω αυλή» της Αμερικής. Ωστόσο, η κατάρρευση του κινεζικού χρηματιστηρίου δημιούργησε προβλήματα χρηματοδότησης στους Κινέζους επενδυτές και, σε συνδυασμό με ορισμένους περιβαλλοντικούς περιορισμούς, οδήγησε στην καθυστέρηση έναρξης κατασκευής του έργου για τουλάχιστον ένα έτος.
- Όσον αφορά την Κούβα, η ρωσική Rosneft είχε συμφωνήσει να συνεργαστεί με την κρατική Cupet για την αύξηση και τη βελτίωση της παραγωγής πετρελαίου, ενώ η Inter RAO Export ανέλαβε να κατασκευάσει 4 νέες μονάδες ηλεκτροπαραγωγής. Σε μία κίνηση υψηλού συμβολισμού αλλά και οικονομικής σημασίας για την Κούβα, η Ρωσία αποφάσισε να διαγράψει το 90% των κουβανικών χρεών (ύψους 32 δισ. δολαρίων), ενώ αναπτύχθηκε φημολογία και για την πιθανότητα επαναλειτουργίας ρωσικών στρατιωτικών εγκαταστάσεων που παρέμεναν κλειστές απ' την εποχή του Ψυχρού Πολέμου. Όμως, λίγους μήνες μετά απ' τις συμφωνίες αυτές (προς τα τέλη του 2014), οι ΗΠΑ διείδαν τον κίνδυνο μεγαλύτερης ρωσικής διείσδυσης στην Κούβα και άρχισαν να προσεγγίζουν διπλωματικά τον Raul Castro.
Τι μέλλει γενέσθαι για τις σχέσεις της «τριάδας»;
Η πλήρης αποκατάσταση των αμερικανο-κουβανικών διπλωματικών σχέσεων που έλαβε χώρα τον Ιούλιο του 2015 αποτέλεσε το αποκορύφωμα της αμερικανικής διπλωματικής προσέγγισης. Προηγουμένως, οι ΗΠΑ είχαν παράσχει χρηματοπιστωτικές και ταξιδιωτικές διευκολύνσεις, είχαν προβεί στην ανταλλαγή αιχμαλώτων από υποθέσεις κατασκοπείας και έβγαλαν την Κούβα απ' τη λίστα των «κρατών - υποστηρικτών» της τρομοκρατίας. Αν και το ιδιοκτησιακό καθεστώς του Κόλπου του Γκουαντάναμο παραμένει ένα ακανθώδες ζήτημα ανάμεσα στις δύο χώρες, δεν αναμένεται να εμποδίσει τη μεγαλύτερη οικονομική διείσδυση των ΗΠΑ στην Κούβα. Ήδη έχουν αποκατασταθεί η ταχυδρομική επικοινωνία και οι αεροπορικές μεταφορές μεταξύ των δύο χωρών, ενώ οι ΗΠΑ διαβλέπουν σημαντικές ευκαιρίες στο κομμάτι των τηλεπικοινωνιών και του internet, στις ταξιδιωτικές υπηρεσίες και στις εξαγωγές αγροτικών και βιομηχανικών προϊόντων. Αν και ως μέγεθος η Κούβα δεν αποτελεί μια μεγάλη αγορά, η γεωγραφική της θέση την κάνει πολύτιμη για την αμυντική οχύρωση των ΗΠΑ έναντι οποιασδήποτε εχθρικής επιβουλής.
Η Κούβα δεν αναμένεται, φυσικά, να διακόψει τις μακροχρόνιες διπλωματικές της σχέσεις με τη Ρωσία, ούτε να αποξενωθεί πλήρως απ' τα υπόλοιπα «συγγενή» ιδεολογικά λατινικά καθεστώτα. Καθώς όμως οι αδερφοί Κάστρο θα αποχωρήσουν απ' την πολιτική σκηνή της χώρας μέσα στα επόμενα έτη, είναι πολύ πιθανό να αναδειχθεί ένα νέο πολιτικό προσωπικό με πιο φιλελεύθερο πολιτικό και οικονομικό προσανατολισμό. Σε αυτήν την προσπάθεια θα διαδραματίσει σημαντικό ρόλο και ο αντίκτυπος που θα έχει η αμερικανική ήπια ισχύς στον κουβανικό λαό. Είναι χαρακτηριστικό ότι κατά τη διάρκεια της επίσκεψης Obama, θα πραγματοποιηθεί αγώνας μπέιζμπολ ανάμεσα στην εθνική ομάδα της Κούβας και την αμερικανική ομάδα των Tampa Bay Rays, ενώ θα ακολουθήσει τις επόμενες ημέρες συναυλία των Rolling Stones. Η «επίθεση» αυτή της αμερικανικής πολιτιστικής διπλωματίας φέρνει στο νου τις ενθουσιώδεις αντιδράσεις των Μοσχοβιτών στο άνοιγμα του πρώτου καταστήματος Mc Donald's στη χώρα τους στις αρχές του 1990.
Η διεθνής οικονομική συγκυρία επίσης ευνοεί τις ΗΠΑ, καθώς η ρωσική οικονομία βρίσκεται σε δύσκολη θέση και διαθέτει μόνο περιορισμένα κεφάλαια για να δελεάσει την Κούβα, ενώ η Βενεζουέλα φαίνεται να αποτελεί πλέον αντι-παράδειγμα παρά πρότυπο. Αν στα προηγούμενα δεδομένα συνυπολογίσει κανείς την κακή οικονομική κατάσταση της Βραζιλίας και την κινεζική χρηματιστηριακή κρίση, αντιλαμβάνεται ότι και ο θεσμός των BRICS φαίνεται –τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα– να χάνει μέρος της λάμψης του και της δυναμικότητάς του.
Οριστικός κριτής της κουβανικής διπλωματίας θα είναι –τελικά– ο μέσος Κουβανός πολίτης, που θα κληθεί να αποφασίσει εάν ακόμη έλκεται απ' την επαναστατική ιδεολογία του Fidel και του Che ή δελεάζεται περισσότερο απ' τις ευκαιρίες και τους κινδύνους που του προτείνει ο καπιταλιστικός τρόπος ζωής.
* Ο κ. Μιχάλης Διακαντώνης είναι οικονομολόγος/διεθνολόγος, συντονιστής στο Παρατηρητήριο Ανατολικής Μεσογείου στον Τομέα Ρωσίας Ευρασίας και Νοτιοανατολικής Ευρώπης (ΤΟ.ΡΕ.ΝΕ).
