Του Ζαχαρία Μίχα*
Η κάθετη κλιμάκωση σε επίπεδο ρητορικής ανάμεσα στη Μόσχα και την Άγκυρα κι ενώ βρίσκονται σε εξέλιξη ενέργειες αντεκδίκησης της Ρωσίας για την κατάρριψη του μαχητικού Sukhoi Su-24 Ferncer, πέραν της ανησυχίας για το τι μέλλει γενέσθαι, προσφέρεται για ορισμένες ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις για το προσεχές μέλλον που θα συνεχίσει να χαρακτηρίζεται από ανασφάλεια αναφορικά με τις εκπλήξεις που κρύβει αυτή η γωνιά του πλανήτη για τις υπό καθορισμό ισορροπίες...
Τις τελευταίες ώρες η ρωσική πίεση στην Τουρκία μεγιστοποιήθηκε σε όλα τα επίπεδα με τις πρώτες «κυρώσεις» να δίνουν την αίσθηση ρωσικής πρόθεσης για συνολικό – ολοκληρωτικό αποκλεισμό της τουρκικής από τη ρωσική οικονομία. Η πλευρά των Ρώσων διαμηνύει στην τουρκική ηγεσία, ότι δεν θα διστάσει να υιοθετήσει και μέτρα τα οποία θα συνεπάγονται κόστος ακόμα και για τη ρωσική οικονομία, αφού ο στόχος της «παραδειγματικής τιμωρίας» για την κατάρριψη του μαχητικού, προηγείται κάθε άλλου υπολογισμού.
Έχεις ξεφύγει...
«Η Ρωσία οφείλει συγνώμη στην Τουρκία, όχι το ανάποδο», ήταν η απάντηση του γνωστού για τον υπερφίαλο χαρακτήρα του, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν προς τον Ρώσο ομόλογό του, Βλαντιμίρ Πούτιν. Η δήλωση είναι χαρακτηριστική της πεποίθησης του εγωπαθή και μεγαλομανή Τούρκου ηγέτη, ότι στέκεται στο ίδιο ύψος με ηγέτες όπως ο Ρώσος ομόλογός του. Και στο σημείο αυτό εντοπίζεται ενδεχομένως μια πρώτη στόχευση της ασφυκτική πίεσης που ασκεί η Ρωσία στην Τουρκία, μια χώρα ιδιαίτερης σημασίας ιστορικά για τη ρωσική ασφάλεια, η οποία συμπυκνώνεται στο ακόλουθο μήνυμα: «Στο εξής, ο σεβασμός της άτυπης 'ιεραρχίας' που διέπει τις διεθνείς σχέσεις θα είναι προϋπόθεση ανάπτυξης σχέσεων, εάν και εφόσον οι σχέσεις αυτές εξομαλυνθούν και όλα επανέλθουν κάποια στιγμή στο προ της κρίσης status quo»...
Τα καθεστώτα (κυβερνήσεις αν προτιμάτε...) της Ρωσίας και της Τουρκίας έχουν σημαντικές ομοιότητες. Καταρχάς, ακολουθούν και τα δύο ένα μοντέλο δυαρχίας αλλά με ξεκάθαρη ιεραρχία. Απλά ο Πούτιν όταν μετακινήθηκε στην πρωθυπουργία εκ συνταγματικής ανάγκης, άφησε την προσωπικότητα και το ειδικό πολιτικό του βάρος να καθορίσει την ιεραρχία, όχι την συνταγματική – τυπική, ενώ ο Ερντογάν ουσιαστικά την ανέτρεψε χωρίς καν να τηρήσει τα προσχήματα.
Άλλο εξίσου σημαντικό χαρακτηριστικό, είναι ο «μεγαλοϊδεατισμός», μόνο που όσον αφορά την περίπτωση της Ρωσίας στηρίζεται σε πραγματικά και όχι φαντασιακά ή απλώς υπερεκτιμημένα δεδομένα, ενώ και στις δυο περιπτώσεις κίνητρο είναι η βαθύτατη ανασφάλεια για το μέλλον της χώρας στο επίπεδο της ασφάλειας, κάτι το οποίο στηρίζεται στην ιστορική εμπειρία και στην αδήριτη πραγματικότητα της γεωγραφίας.
Chicken game με υψηλά ρίσκα...
Πλέον, η ισορροπία είναι λεπτή και κάθε κίνηση θα παίξει ρόλο. Πρόκειται για μια μορφή «chicken game» με αντικείμενο ποια πλευρά θα προσαρμοστεί πρώτη στη θέληση του αντιπάλου, τη στιγμή που οι δυο ηγεσίες έχουν καταγεγραμμένη συμπεριφορά «παράλογη». Στην περίπτωση της Τουρκίας που θα είχε ελπίδες μόνο εάν εμπλακεί στο πλευρό της το ΝΑΤΟ, κάτι που επιθυμεί να αποτρέψει η Ρωσία, αυτή η συμπεριφορά έχει διαφορετικά ψυχολογικά χαρακτηριστικά, αφού αναδύει μια βαθύτατα ριζωμένη πεποίθηση ότι η Τουρκία είναι υπερδύναμη και θα επιβάλει δια της ισχύος τη θέλησή της στην γεωπολιτική της περιφέρεια, ενώ προσποιείται ότι κοιτάει «στα μάτια» τις ισχυρότερες χώρες του διεθνούς συστήματος.
Μόνο που επιχειρώντας να συγκαλύψει το ότι η ηγεσία της... φοράει παπούτσια σαν του Σαρκοζί και του μακαρίτη Βορειοκορεάτη, Κιμ Γιονγ Ιλ, που τους πρόσθεταν τεχνητά κάμποσους πόντους, αψηφώντας ή προσποιούμενη ότι δεν αντιλαμβάνεται, ότι η ανακάλυψη του δεδομένου αυτού οδηγεί σε γελοιοποίηση και ανάδειξη του συμπλέγματος που κατά βάθος τους κατατρύχει...
Σε στρατιωτικό επίπεδο όμως, με την κάθετη κλιμάκωση η οποία έχει σαφές στρατιωτικό περιεχόμενο, σταδιακά η Μόσχα δημιουργεί τις προϋποθέσεις να δικαιολογηθεί μετακίνηση στρατευμάτων προς τα βόρεια τουρκικά σύνορα, σε πρώτη φάση ναυτικών δυνάμεων, ώστε να εξισορροπηθεί η τακτική αδυναμία των ρωσικών στρατευμάτων σε τοπικό επίπεδο, δηλαδή στη Συρία, παρά τη σημαντική ενίσχυσή τους με κορυφαία αντιαεροπορικά συστήματα και επιπλέον αεροσκάφη υψηλών επιδόσεων στο θέατρο επιχειρήσεων της Συρίας.
Αυτό γίνεται λόγω του ρίσκου που αναλαμβάνει η ρωσική ηγεσία ασκώντας ασφυκτική πίεση στην Τουρκία. Η «υπερβολική» κλιμάκωση εγείρει εξ ορισμού θέμα για το ΝΑΤΟ του οποίου μέλος είναι η Τουρκία, αφού δεν μπορεί να προσδιοριστεί επακριβώς ποιο είναι το σημείο που στη «ζυγαριά» θα βαρύνει περισσότερο ο γεωπολιτικός ανταγωνισμός ανατολής-δύσης και όχι η ανεξέλεγκτη φύση της τουρκικής ηγεσίας και η στήριξη των μεγαλύτερων εχθρών της Δύσης, των – σουνιτών – εξτρεμιστών ισλαμιστών, τους οποίους έχει μετατρέψει εδώ και πολλά χρόνια σε όργανο της πολιτικής της...
Τακτικά «εργαλεία»...
Υπό μία λογική, ενδεχομένως στόχος της Ρωσίας να είναι ακόμα κι αυτός, το να αναδείξει την εσωτερική αντίφαση στον συνασπισμό των δυτικών χωρών που από τη μία επιθυμούν να καταπολεμήσουν τον ισλαμικό εξτρεμισμό και από την άλλη υποθάλπουν έναν κομβικό τους σπόνσορα... Κατά συνέπεια, εάν η – προς το παρόν εξαιρετικά φειδωλή και προσεκτική – Δύση ταχθεί ανεπιφύλακτα στο πλευρό της Τουρκίας, τότε θα κατηγορηθεί – όχι αστήρικτα – ότι συμμερίζεται την υποστήριξή του στο Ισλαμικό Κράτος, το οποίο υποτίθεται ότι καταπολεμά. Η ζημιά όμως για τους Ρώσους θα έχει γίνει και η εξίσωση θα περιπλεχθεί επικίνδυνα.
Εδώ υπεισέρχεται και το ανοιχτό μέτωπο της Ουκρανίας, το οποίο η Μόσχα χρησιμοποιεί ως «εργαλείο» ρύθμισης της δυτικής συμπεριφοράς, αφού στο στρατιωτικό πεδίο ισχύουν τα ακριβώς αντίθετα από όσα ισχύουν στην περίπτωση της Συρίας, με τους Ρώσους να απολαμβάνουν σημαντικό – έως συντριπτικό στο συμβατικό επίπεδο – πλεονέκτημα. Με την υφέρπουσα απειλή αναζωπύρωσης φροντίζουν να ρίχνουν τους τόνους στη σχέση τους με τη Δύση, την οποία σε ρητορικό επίπεδο την αντιμετωπίζουν με σεβασμό, τουλάχιστον συγκριτικά με τη στάση που έχουν υιοθετήσει απέναντι στην Τουρκία και τον Ερντογάν προσωπικά.
«New thinking» με άξονα την Ελλάδα…
Σε κάθε περίπτωση, η κατάσταση «μυρίζει μπαρούτι» από μακριά και ως συνήθως σε τέτοιες περιπτώσεις, είναι γεμάτη από θανάσιμους κινδύνους αλλά και ευκαιρίες για όλους, ιδιαίτερα όμως για χώρες με τα χαρακτηριστικά της Ελλάδας, η οποία καλείται να ελιχθεί με στόχο α) να μείνει ανεπηρέαστη εν μέσω γεωπολιτικής «θύελλας» και β) να μεγιστοποιήσει εάν είναι δυνατόν τα οφέλη προωθώντας τα εθνικά της συμφέροντα.
Η Ελλάδα καλείται να ισορροπήσει ανάμεσα σε δυο «βάρκες», αυτή της συμμετοχής στους δυτικούς θεσμούς συνεργασίας και ασφάλειας, της ιδιότητας του μέλους του «δυτικού μπλοκ» από τη μία και της ειδικής σχέσης που πάντα διατηρούσε με τη Ρωσία, έστω με σημαντικές διακυμάνσεις, αναλόγως των συνθηκών, αλλά και των ειδικών χαρακτηριστικών των ελληνικών κυβερνήσεων – ηγεσιών σε κάθε δεδομένη ιστορική περίοδο.
Η αναφορά του Ρώσου υπουργού εξωτερικών στο μαζικό φαινόμενο μη σεβασμού των ελληνικών κυριαρχικών δικαιωμάτων από την πλευρά της Τουρκίας με τη συμπεριφορά των ενόπλων δυνάμεων της γειτονικής μας χώρας στο Αιγαίο, αποτελεί παρακαταθήκη για την ελληνική πλευρά που χρήζει αξιοποίησης, με την προσοχή και τη μετριοπάθεια που επιβάλλει η συγκυρία. Το σύνηθες πρόβλημα είναι η ατολμία της ελληνικής πλευράς που έχει χαρακτηριστεί από τον εξαιρετικό αναλυτή Σταύρο Λυγερό με τον απολύτως αντιπροσωπευτικό όρο «φοβικό σύνδρομο».
Αυτό εν πολλοίς αντανακλά, αφενός την απουσία συλλογικής κουλτούρας και ορθολογικής συζήτησης των θεμάτων εξωτερικής και αμυντικής πολιτικής στην Ελλάδα και αφετέρου την χωρίς όρια και άτυπους – σιωπηρούς κανόνες αυτοπεριορισμού ανάμεσα στις πολιτικές δυνάμεις του τόπου, οι οποίες δε διστάζουν μπρος σε τίποτα όταν θεωρηθεί ότι κάποιο ζήτημα, ανεξαρτήτως της ευαίσθητης φύσης του, μπορεί να προσπορίσει πολιτικό όφελος, μια συμπεριφορά η οποία δεν τιμωρείται, εάν δεν επιβραβεύεται κιόλας, στις κάλπες...
Ενδεχομένως, λύση στο πρόβλημα να αποτελούσε ένα ρωσικό «new thinking», μια νέα οπτική απέναντι στην Ελλάδα με τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: Ένα πάγιο επιχείρημα των πιο ψύχραιμων θιασωτών των σχέσεων της Ρωσίας με την Ελλάδα, είναι ότι η χώρα μας πρέπει να αποτελέσει το πεδίο σύγκλησης ανατολής και δύσης ώστε να διαδραματίσει τον ρόλο της «γέφυρας» που σχεδόν όλοι ευαγγελίζονται.
Προϋπόθεση είναι η ρωσική διπλωματία να κατανοήσει καλύτερα το περιοριστικό πλαίσιο στο οποίο καλείται να λειτουργήσει η ελληνική εξωτερική πολιτική και να επενδύσει στη σχέση της με τη Δύση, καθώς το που ανήκει ο καθένας έχει λυθεί στη Γιάλτα... έως ότου τεθεί εκ νέου, αφού όλες οι παγκόσμιες διευθετήσεις μεταξύ των ισχυρών έχουν ημερομηνία λήξης, όσο κι αν αυτή καθυστερήσει.
Η Μόσχα θα μπορούσε να πετύχει σημαντική πρόοδο επιχειρώντας σε έναν βαθμό να περάσει μέσω της Ελλάδας την εξομάλυνση των σχέσεων με τη Δύση, αφού μια ορθολογική και μη ανταγωνιστική απέναντι στα συμφέροντα της τελευταίας ανάπτυξη των ελληνορωσικών σχέσεων, θα επιχειρούσε να μετατρέψει την Ελλάδα σε «δοκιμαστικό σωλήνα» όπου θα «γεννηθούν» κάποιες αρχές που θα διέπουν τις σχέσεις της Ρωσίας με τον δυτικό κόσμο. Με τον τρόπο αυτό και στην πιο κρίσιμη ίσως γεωγραφική περιφέρεια όπου συναντιούνται τα συμφέροντα των δυο πλευρών, θα μπορούσε ενδεχομένως να δημιουργηθεί ένα «πρότυπο» (pattern) που θα σε βάθος χρόνου είχε ευεργετικές επιπτώσεις στο επίπεδο της διεθνούς ασφάλειας.
Πρόκειται για ένα απολύτως θεωρητικό σχήμα με ισχυρά και αδύνατα σημεία. Ωστόσο, σε περιόδους έντασης όπως η σημερινή, η σύγκριση της διεθνούς συμπεριφοράς της Ελλάδας με αυτή της Τουρκίας είναι εξόχως αποκαλυπτική του ποιος σέβεται και ποιος όχι τη «διεθνή τάξη» και ποιος με τη συμπεριφορά του συνεισφέρει στην ειρήνη και την ηρεμία, στην ελληνική περίπτωση μάλιστα, πολλές φορές με «πλημμελή» υπεράσπιση των εθνικών συμφερόντων. Η συγκυρία στη διπλωματία παίζει κομβικό ρόλο στην ανάληψη πρωτοβουλιών. Το αν η τρέχουσα είναι κατάλληλη ή όχι είναι ζήτημα οπτικής και αξιολόγησης εκ μέρους των εμπλεκομένων...
