Το κίνημα του Διαφωτισμού αποτέλεσε και αποτελεί σταθμό στην εξελικτική πορεία της Δύσης καθόσον το βασικό χαρακτηριστικό του γνώρισμα, πέραν των άλλων, αποτελεί η μετάβαση από την κοινότητα στην κοινωνία.
Οι κοινωνικές αξίες, οι οποίες εμφορούνται από το προτεσταντικό πνεύμα, άρχισαν να υιοθετούνται από χώρες ανατολικού τύπου όπως η Τουρκία, από το 1923, ημερομηνία ιδρύσεως της τουρκικής δημοκρατίας. Όμως το ζήτημα το οποίο προκύπτει δεν αφορά στο ποιες είναι οι εν λόγω οι αξίες αλλά στον τρόπο με τον οποίο επιβλήθηκαν στην Τουρκία.
Για αυτόν το λόγο είναι χρήσιμο να κάνουμε έναν παραλληλισμό μεταξύ του Λαϊκού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος (ΛΡΚ/CHP) και του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΚΔΑ/AKP) ως κρατικών κομμάτων.
Συγκεκριμένα, η ιδρυτική φιλοσοφία της τουρκικής δημοκρατίας το 1923 εδραιώθηκε μέσα από την ιδεολογία του ΛΡΚ, ιδρυτής του οποίου ήταν ο Μουσταφά Κεμάλ. Το ΛΡΚ, ως κρατικό κόμμα, διαμόρφωσε τις κατευθυντήριες κοινωνικοπολιτικές και κοινωνικοοικονομικές γραμμές πάνω στις οποίες κινήθηκε το πολιτικό και οικονομικό σύστημα κατά τις επόμενες δεκαετίες.
Δύο από τις πρώην κόκκινες γραμμές ήταν η αρχή της κοσμικότητας, εμπνευσμένη από τη γαλλική κοσμοθεωρία και η προεδρευομένη δημοκρατία/πολυκομματικό σύστημα, επίσης εμπνευσμένη από το ευρωπαϊκό πολιτικό γίγνεσθαι.
Ο θεματοφύλακας αυτής της ιδρυτικής φιλοσοφίας υπήρξε ο στρατός ο οποίος μετέδιδε τις κοσμικές αξίες με ένα τρόπο στρατιωτικό στην τουρκική κοινωνία καθιστώντας την ένα τεράστια στρατόπεδο. Με την άνοδο του ΚΔΑ στην εξουσία, άρχισαν σταδιακά να μετασχηματίζονται οι κόκκινες γραμμές του ΛΡΚ και να διαμορφώνονται νέες.
Βόμβα στα θεμέλια της προεδρευομένης δημοκρατίας ήταν το δημοψήφισμα της 21 Οκτωβρίου 2007, όπου το 68,95% του τουρκικού λαού αποφάσισε ότι ο πρόεδρος της δημοκρατίας θα εκλέγεται από τον λαό.
Τούτο έχει ιδιαίτερη σημασία διότι όλα τα δημοψηφίσματα που ακολούθησαν είχαν ως βάση το δημοψήφισμα του 2007. Από το 2014, οπότε ο Ρετζέπ Ταγγίπ Ερντογάν ήταν ο πρώτος Πρόεδρος της τουρκικής δημοκρατίας που εκλέχτηκε από τον λαό, το ΚΔΑ άρχισε να αποκτά τον χαρακτήρα του κρατικού κόμματος, παίρνοντας την θέση του ΛΡΚ και διαμορφώνοντας τις νέες κατευθυντήριες γραμμές της νέας Τουρκίας του 2023.
Χαρακτηριστικά αναφέρουμε εδώ ότι μετασχηματίστηκε η αρχή της κοσμικότητας από το γαλλικό μοντελό (laicité), στου αμερικάνικου τύπου μοντέλο κοσμικότητας (secularism). Με ποιον τρόπο; το ισλάμ, που ήταν κρυμμένο στον ιδιωτικό βίο, ξεχύθηκε στο δημόσιο βίο. Αναμειγνυόμενο με το προτεσταντικό πνεύμα του καπιταλισμού, το ισλάμ στην Τουρκία εισήλθε στην διαδικασία προτεσταντοποίησης/εκκοσμίκευσης.
Κατά τη γνώμη μας, ενδεικτικό σημείο αυτής της προτεσταντοποίησης ήταν η πρώτη προσευχή στην Αγία Σοφία στις 24 Ιουλίου. Αξίζει να σημειωθεί ότι στην Κωνσταντινουπολη, μία πόλη περίπου 20 εκατομμυρίων κατοίκων, συγκεντρώθηκαν για την τέλεση της προσευχής μόλις 350 χιλιάδες περίπου πιστοί, προερχόμενοι απὀ όλη την Τουρκία. Αυτό σημάινει ότι ο μέσος μουσουλμάνος προτίμησε τον καναπέ απὀ το να μεταβεί στην Αγιά Σοφία για να προσευχηθεί.
Μετά από το αποτυχημένο πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου το Ισλάμ έχει αρχίσει να «κοινωνικοποιείται» και να μην αποτελεί ανάχωμα στην εξέλιξη της κοινωνίας. Να θυμίσουμε ενδεικτικά τις δηλώσεις του Ερντογάν της 9ης Μαρτίου 2018 περί επικαιροποίησης του Ισλάμ.
Η άλλη κόκκινη γραμμή που υπόκειται σε μετασχηματισμό είναι εκείνη που αφορά στο πολιτειακό σύστημα, όπου η Τουρκία εγκαταλείποντας την προεδρευομένη δημοκρατία και το πολυκομματικό σύστημα, οδεύει προς την προεδρική δημοκρατία αμερικάνικου τύπου και το δικομματικό σύστημα (Ρεπουμπλικάνοι/Δημοκρατικοί).
Ο Ερντογάν με την συμμαχία Τζουμχούρ (Cumhur), κατέστη Ρεπουμπλικάνος, ενώ η συμμαχία Μιλλέτ (Millet), θα μετονομαστεί σε Δημοκρατικούς. Ήδη μετά τις δημοτικές εκλογές τις 31ης Μαρτίου 2019, ο επικεφαλής του ΛΡΚ Κεμάλ Κιλιτσντάρογλου δήλωσε ότι η νέα ονομασία της συμμαχίας Μιλλέτ θα είναι Δημοκρατικοί. Άλλωστε ο χάρτης της Τουρκίας το βράδυ των δημοτικών εκλογών έδειξε ότι οι Δημοκρατικοί κυριάρχησαν στις μεγάλες πόλεις ενώ οι Ρεπουμπλικάνοι επικράτησαν στην επαρχία, διαμορφώνοντας έτσι την κοινωνική βάση του διπολικού συστήματος.
Η πολιτική αντανάκλαση του νέου διπόλου θα φανεί στη βουλή όταν θα αρχίσουν οι συζητήσεις για το νέο σύνταγμα. Εδώ θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι το υπάρχον σύστημα δεν αποτελεί ακόμη προεδρική δημοκρατία. Το προεδρικό σύστημα θα πάρει σάρκα και οστά μέσω των συζητήσεων για το νέο σύνταγμα. Τότε θα εδραιωθεί το δίπολο ήτοι Ρεπουμπλικάνοι/Δημοκρατικοί και θα νομιμοποιηθεό η δεύτερη κόκκινη γραμμή της νέας Τουρκίας δηλαδή η προεδρική δημοκρατία και το δικομματικό σύστημα όπως συμβαίνει με το αμερικανικό μοντέλο.
Επομένως το ΛΡΚ και το ΚΔΑ, μπορεί να έχουν διαφορές μεταξύ τους ως προς την ιδεολογία, παρουσιάζουν ωστὀσο δύο βασικές ομοιότητες.
Αμφότερα τα κόμματα δύνανται να προσδιοριστούν ως κρατικά καθώς το μεν ΛΡΚ διαμόρφωσε το δε ΚΔΑ διαμορφώνει τις κατευθυντήριες γραμμές πάνω στις οποίες κινήθηκε επί ΛΡΚ και θα κινηθεί επί ΚΔΑ το κοινωνικοοικονομικό και κοινωνικοπολιτικὀ σύστημα. Παράλληλα και τα δύο κόμματα εκφράζουν το πνεύμα του Διαφωτισμού.
Το μεν ΡΛΚ το πνεύμα του ευρωπαικού, το δε ΚΔΑ το πνεύμα του αμερικάνικου Διαφωτισμού. Ως δεύτερη βασική ομοιότητα θεωρείται - κατά τη γνώμη μας - η μέθοδος εδραίωσης του νέου πολιτοκού συστήματος. Εξετάζοντας τις μεθόδους που χρησιμοποίησε ο Μουσταφά Κεμάλ για να εδραιώσει την τουρκική δημοκρατία του 1923, παρατηρούμε ότι τις ίδιες μεθόδους χρησιμοποιεί ο Ερντογάν για να εδραιώσει τη νέα Τουρκία του 2023.
Για παράδειγμα, ο Μουσταφά Κεμάλ ίδρυσε το ΛΡΚ, οπότε έγινε ρεπουμπλικάνος. Ο Ερντογάν μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα, μέσω της συμμαχίας Τζουμχούρ έγινε ρεπουμπλικάνος. Ο Μουσταφά Κεμάλ είχε επίσης τον τίτλο του αρχηγού των ενόπλων δυνάμεων δηλαδή Başkomutan (Μπάσκομουταν).
Ο Ερντογάν, το βράδυ του αποτυχημένου πραξικοπήματος δήλωσε, ότι «σας μιλάει ο αρχηγός των ενόπλων δυνάμεων» και χρησιμοποίησε τον ίδιο όρο Başkomutan. Η ιδρυτική φιλοσοφία της τουρκικής δημοκρατίας του 1923, εκφράστηκε με τα λεγόμενα «6 βέλη» του ΡΛΚ, δηλαδή Ρεπουμπλικανισμός, Λαικισμός Κοσμικότητα (laicité), Εθνικισμός, Κρατισμός και Επανάσταση.
Στο 3ο συνέδριο του κόμματος το 1931, αποφασίστηκε οι ως άνω 6 αρχές να μπουν στο καταστατικό του κόμματος. Με τη συνταγματική αναθεώρηση του 1937 τα «έξι βέλη» συμπεριλήφθηκαν στο σύνταγμα, αποτελώντας την ιδεολογική πυξίδα της Τουρκίας του 1923.
Σε επίπεδο πολιτικού συμβολισμού, ο Ερντογάν τα τελευταία χρόνια κάνει τον χαιρετισμό Ραμπιά το οποίο υποδηλώνει «Ένα Έθνος, Μία Σημαία, Μία Πατρίδα, Ένα Κράτος». Η Ραμπιά μπήκε στο καταστατικό (άρθρο 4 παρ 16) του κόμματος στο συνέδριο του κόμματος στις 21 Μαΐου 2017.
Οπότε στις συζητήσεις για το νέο σύνταγμα η Ραμπιά, θα αποτελέσει ένα από τα βασικά άρθρα του νέου συντάγματος της Τουρκίας το 2023.
*O Χρήστος Τεάζης είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών Πανεπιστημίου της Άγκυρας με ειδίκευση στο τουρκικό πολιτικό σύστημα
