Ειρήνη Αγαπηδάκη: Kάθε παιδί, κάθε ζωή που σώζεται, μετράει

Ειρήνη Αγαπηδάκη: Kάθε παιδί, κάθε ζωή που σώζεται, μετράει

Το πρόγραμμα «Κανένα Παιδί Μόνο» δεν αποτελεί ένα σύνθημα δηλώνει στο liberal.gr η Ειρήνη Αγαπηδάκη, η οποία ορίσθηκε από τον πρωθυπουργό ως εθνική συντονίστρια στο μείζονος σημασίας θέμα των ασυνόδευτων ανήλικων προσφυγόπουλων που φτάνουν στην Ελλάδα. «Η Ελλάδα θα κάνει το ανθρωπιστικό της καθήκον» σημειώνει και προσθέτει ότι πρέπει και οι υπόλοιπες χώρες της Ε.Ε. να αναλάβουν τις ευθύνες τους

Η ψυχολόγος, Λέκτορας Δημόσιας Υγείας στην Ιατρική Σχολή του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου Κύπρου, Ειρήνη Αγαπηδάκη, τονίζει πως ο όρος ασυνόδευτα ανήλικα έχει υιοθετηθεί αλλά επί της ουσίας πρόκειται για «απροστάτευτα παιδιά» που αντιμετωπίζουν προβλήματα σοβαρά και τα οποία η Ελλάδα αναλαμβάνει την ευθύνη τους.

Επίσης αναφέρει τους λόγους που τα παιδιά αυτά φτάνουν ασυνόδευτα στην Ελλάδα καθώς και στην εκμετάλλευση και τους κινδύνους που υφίστανται ενώ επισημαίνει πως υφίστανται «έναν πολυεπίπεδο και διαρκή τραυματισμό».

Τέλος η κ. Αγαπηδάκη δηλώνει πως γνωρίζει το βάρος της ευθύνης που αναλαμβάνει έναντι του πρωθυπουργού, της κυβέρνησης και των Ελλήνων πρωτίστως όμως την ευθύνη που αναλαμβάνει έναντι των ίδιων των παιδιών.

Συνέντευξη στον Κυριάκο Αθανασιάδη

— Αγαπητή κυρία Αγαπηδάκη, πείτε μου καταρχάς: για πόσα παιδιά μιλάμε πάνω-κάτω; Πόσα παιδιά αφορά το πρόγραμμα που θα εποπτεύετε;

eaΕι.Α.: Σύμφωνα με τους υπολογισμούς και τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία, υπάρχουν στη χώρα μας περίπου 5.000 ασυνόδευτα ανήλικα. Τα περισσότερα από αυτά βρίσκονται εκτός δομών προσωρινής ή μακροχρόνιας φιλοξενίας, στα Κέντρα Υποδοχής και Ταυτοποίησης (ΚΥΤ), στα νησιά. Αυτό σημαίνει ότι, λόγω του αυξημένου πληθυσμού στα ΚΥΤ (όπως π.χ. στη Μόρια), τα παιδιά αυτά είναι εκτεθειμένα σε κινδύνους που αφορούν την υγεία τους, ψυχική και σωματική, αλλά και την ίδια τους τη ζωή.

Όπως γνωρίζετε και γνωρίζουμε όλοι καλά, ο αριθμός των ατόμων που φιλοξενούνται σήμερα στα νησιά ξεπερνά κατά πολύ τα δεδομένα με βάση τα οποία σχεδιάστηκαν αρχικά τα Κέντρα Υποδοχής. Τα ασυνόδευτα ανήλικα που βρίσκονται στα ΚΥΤ είναι πολύ περισσότερα από εκείνα που μπορούν να φιλοξενηθούν στα safe zones, εντός των Κέντρων Υποδοχής και Ταυτοποίησης. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα πολλά παιδιά να βρίσκονται σε χώρους πέριξ των ΚΥΤ, εκτεθειμένα, όπως είπα, σε κάθε είδους κίνδυνο, με αυξημένη πιθανότητα να πέσουν θύματα εκμετάλλευσης και βίας. Στόχος λοιπόν είναι να καταφέρουμε να πάρουμε τα παιδιά από τα ΚΥΤ στα νησιά και να τα μεταφέρουμε σε δομές που διασφαλίζουν την προστασία της ζωής και της υγείας τους.

Εκτός από αυτά, υπάρχουν και περίπου 1.200 ασυνόδευτα ανήλικα τα οποία έχουν ήδη πέσει θύματα οργανωμένων κυκλωμάτων σεξουαλικής εκμετάλλευσης και εμπορίας ανθρώπων, κυκλωμάτων διακίνησης ναρκωτικών ουσιών κ.ά. Καταλαβαίνετε λοιπόν πόσο σημαντικό και δύσκολο είναι να μπορέσουμε να δημιουργήσουμε όσο το δυνατόν πιο γρήγορα το πλαίσιο που απαιτείται προκειμένου να αποφύγουμε, αφενός, να αυξηθεί ο αριθμός των παιδιών που πέφτουν θύματα του οργανωμένου εγκλήματος και, αφετέρου, να γλιτώσουμε όσο τον δυνατόν περισσότερα παιδιά, από αυτά τα κυκλώματα.

— Τι σημαίνει ασυνόδευτα παιδιά; Είναι ορφανά, οι γονείς τους δεν έφυγαν από την πατρίδα τους μαζί τους, ή κατάφεραν να φύγουν πρώτοι και σήμερα βρίσκονται σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες;

Ει.Α.: Ο όρος που έχει επικρατήσει και χρησιμοποιείται διεθνώς, «ασυνόδευτα ανήλικα», θα έλεγα ότι αφαιρεί σε ένα βαθμό την ουσία του ζητήματος. Μιλάμε για απροστάτευτα παιδιά τα οποία βρίσκονται στη χώρα μας χωρίς γονείς, κηδεμόνα ή οποιονδήποτε άλλο συγγενή που θα μπορούσε να εκτελεί χρέη κηδεμόνα με βάση την ισχύουσα νομοθεσία. Κάποια από αυτά τα παιδιά έχουν συγγενείς σε άλλες χώρες (τα διαθέσιμα στοιχεία δείχνουν ότι ποσοστό περίπου 45% των ασυνόδευτών ανηλίκων που βρίσκονται στην Ελλάδα έχουν κάποιον συγγενή ή μέλος της οικογένειάς τους σε κάποια άλλη ευρωπαϊκή χώρα) και είναι κρίσιμο να καταφέρουμε να επανενωθούν με τις οικογένειές τους.

Ο Πρωθυπουργός με το πρόγραμμα «Κανένα Παιδί Μόνο» θέτει τα κράτη-μέλη τής ΕΕ προ των ευθυνών τους. Η Ελλάδα θα κάνει το ανθρωπιστικό της καθήκον και θα φροντίσει αυτά τα παιδιά. Θα πρέπει όμως και τα κράτη-μέλη να αναλάβουν το μερίδιο της ευθύνης που τους αναλογεί και να τηρήσουν τις διεθνείς δεσμεύσεις που έχουν αναλάβει. Οι λόγοι που τα παιδιά αυτά καταλήγουν ασυνόδευτα στη χώρα μας είναι πολλοί. Πολλά έχουν βιώσει τον θάνατο των γονιών τους κατά το ταξίδι προς την Ευρώπη, ενώ άλλα έχουν χάσει τους γονείς τους από εμφύλιες συγκρούσεις στη χώρα τους.

Για να καταλάβουμε τη φύση του προβλήματος, θα σας πω το εξής: σε χώρες με εμφύλιες διαμάχες, η οικογένεια αποφασίζει κάποια στιγμή να πουλήσει τα υπάρχοντά της (σπίτι και περιουσία) για να μεταβεί σε κάποια γειτονική, ασφαλέστερη χώρα. Τότε επιλέγεται ένα παιδί της οικογένειας (συνήθως εκείνο που οι γονείς κρίνουν ότι είναι πιο έξυπνο ή/και έχει μεγαλύτερη ικανότητα να επιβιώσει), για να λάβει το χρυσό εισιτήριο για την Ευρώπη. Οι γονείς πληρώνουν το αντίτιμο στον διακινητή, με την ελπίδα να φτάσει το παιδί στον ευρωπαϊκό χώρο και να έχει μια καλύτερη τύχη. Τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας καταφεύγουν σε κάποια άλλη γειτονική χώρα, όπου μπορούν να μείνουν χωρίς να κινδυνεύουν, τουλάχιστον προς το παρόν. Βέβαια, δεν λείπουν και οι περιπτώσεις που ασυνόδευτοι ανήλικοι φτάνουν στην Ελλάδα εξαιτίας κάθε είδους παράνομων συμφερόντων και δραστηριότητας.

Έχουν γραφτεί πολλά για τους τρόπους που χρησιμοποιούν οι διακινητές αυτά τα παιδιά. Καθημερινά, οι ελληνικές Αρχές εντοπίζουν άτομα τα οποία ισχυρίζονται ότι είναι συγγενείς ενός ασυνόδευτου ανηλίκου και που, όπως αποδεικνύεται στην πραγματικότητα, δεν έχουν καμία απολύτως σχέση με το ανήλικο — το προσεγγίζουν για λόγους εκμετάλλευσης.

Αντιλαμβάνεστε λοιπόν πόσο πολύπλοκο είναι το ζήτημα και πόσο απολύτως κρίσιμο είναι να παρέμβουν οι ελληνικές Αρχές σε συνεργασία με τους ευρωπαϊκούς φορείς για να σταματήσει κάθε είδους παράνομη δραστηριότητα που έχει ως αποτέλεσμα να γίνονται οι ασυνόδευτοι ανήλικοι θύματα.

— Τι ποσοστό επί των συνολικών παιδιών αντιπροσωπεύουν; Πόσοι ανήλικοι έχουν έρθει στην Ελλάδα και ζουν σήμερα στις διάφορες δομές που προσφέρονται;

Ει.Α.: Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικής Αλληλεγγύης, περίπου 1.800 ασυνόδευτα ανήλικα βρίσκονται σε δομές προσωρινής ή μακροχρόνιας φιλοξενίας. Αυτά είναι τα τυχερά. Πολλά άλλα, περίπου 2.000, βρίσκονται στα Κέντρα Υποδοχής και Ταυτοποίησης, εκ των οποίων μόνο ένας μικρός αριθμός παραμένει στα safe zones (250 περίπου). Χρησιμοποιώ συνέχεια τη λέξη περίπου πριν από κάθε αριθμό ασυνόδευτων ανηλίκων, διότι η κατάσταση αυτή τη στιγμή δεν επιτρέπει να έχουμε 100% ακρίβεια στον υπολογισμό των στοιχείων. Να σας δώσω ένα παράδειγμα: ένα παιδί που βρίσκεται στο ΚΥΤ της Μόριας και δεν είναι δυνατόν να μείνει στο safe zone γιατί είναι υπερπλήρες, είναι πολύ εύκολο να χαθεί.

Τα παιδιά προσπαθούν να βρουν κάποιον τρόπο να επιβιώσουν. Πολλά μένουν στα χωράφια, έξω από το ΚΥΤ, μαζί με κάποια οικογένεια που έχει ίδιο τόπο καταγωγής με εκείνα (με την ελπίδα να τα φροντίσει κάπως) ή και μόνα τους. Όποτε χρειαστεί να επικοινωνήσει κάποιος από το προσωπικό που εργάζεται στο ΚΥΤ μαζί τους, τα φωνάζει με τη χρήση τηλεβόα. Αν το παιδί δεν εμφανιστεί, το προσωπικό του ΚΥΤ ρωτά τους υπεύθυνους για τη σίτιση αν εμφανίστηκε για να πάρει φαγητό κατά τις προβλεπόμενες ώρες διανομής. Αν το παιδί δεν εμφανιστεί εντός 48 ωρών, τότε πλέον θεωρείται χαμένο.

Παρά τις επίμονες και συστηματικές προσπάθειες της Αστυνομίας, αντιλαμβάνεστε ότι, όπως είναι η κατάσταση π.χ. στη Μόρια, είναι εξαιρετικά δύσκολο να αποτραπούν τέτοια φαινόμενα. Για αυτό επείγει απολύτως να πάρουμε τα παιδιά από τα ΚΥΤ και να τα μεταφέρουμε σε δομές παιδικής προστασίας. Τα ασυνόδευτα ανήλικα είναι υπό την ευθύνη του ελληνικού κράτους. Είναι απολύτως κρίσιμο λοιπόν το ελληνικό κράτος να επιτελέσει τον ρόλο του.

— Έχουμε καθόλου στοιχεία ή αριθμούς για τη μοίρα που επιφυλάσσεται σ'' αυτά τα παιδιά; Πέραν της ταλαιπωρίας που βιώνουν ούτε ή άλλως σαν πρόσφυγες, σε τι ποσοστά κυμαίνεται η σωματική κακοποίηση που υφίστανται; Και τι μορφές παίρνει αυτή η κακοποίηση;

Ει.Α.: Τα παιδιά αυτά υφίστανται έναν πολυεπίπεδο και διαρκή τραυματισμό. Υπάρχει το τραύμα που έχουν υποστεί στη χώρα τους, πριν από τη φυγή (π.χ. λόγω των βίαιων συγκρούσεων που υπάρχουν σε πολλές από αυτές τις χώρες ή λόγω του ότι είχαν πέσει θύματα βασανιστηρίων), το τραύμα που υφίστανται κατά τη φυγή, στη διάρκεια του ταξιδιού προς την Ευρώπη (π.χ. βλέπουν να πεθαίνουν δίπλα τους άλλοι άνθρωποι, ακόμα και οι γονείς ή τα αδέρφια τους, υφίστανται κακουχίες, εκμετάλλευση και εκτίθενται σε βία) και τέλος το τραύμα που υφίστανται μετά τη φυγή, όταν πλέον φτάνουν στη χώρα μας.

Αυτός είναι και ο λόγος που τα παιδιά αυτά χρειάζονται ειδική φροντίδα και δεν αρκεί να τα πάρουμε απλώς από τα νησιά και να τα πάμε σε ξενοδοχεία. Χρειάζεται πλαίσιο παιδικής προστασίας και προαγωγής της ανάπτυξής τους, ώστε να μπορέσουμε να προσεγγίσουμε με θεραπευτικές μεθόδους το τραύμα και να σπάσουμε τον φαύλο κύκλο της βίας.

Σκεφτείτε ότι υπάρχουν παιδιά που παρουσιάζουν συμπτώματα του συνδρόμου παραίτησης: σταματούν να τρώνε, να αλληλεπιδρούν, βυθίζονται σταδιακά σε λήθαργο. Πληροφορήθηκα πρόσφατα για την περίπτωση ενός εννιάχρονου κοριτσιού από το Αφγανιστάν που έχασε τους γονείς του και βρέθηκε σε δομή μακροχρόνιας φιλοξενίας μαζί με το μικρό της αδερφάκι. Όταν έφτασαν στο ΚΥΤ της Μόριας, η μικρή μιλούσε. Λίγους μήνες μετά, σταμάτησε να μιλά και δυστυχώς ακόμα βρίσκεται στην ίδια κατάσταση. Έχουμε παιδιά πολυτραυματίες — ας μου επιτραπεί ο όρος.

— Με πόσες οργανώσεις θα συνεργάζεστε για το πρόγραμμα «Κανένα Παιδί Μόνο»; Έχετε κάποια εικόνα αυτή τη στιγμή;

Ει.Α.: Σε επίπεδο κεντρικής κυβέρνησης, στο ζήτημα των ασυνόδευτων ανηλίκων εμπλέκονται πέντε υπουργεία (σε διαφορετικό βαθμό και σε διαφορετικούς τομείς), καθώς και άλλοι κρατικοί φορείς. Αυτό σημαίνει ότι χρειάζεται να συντονιστούν οι προσπάθειες ώστε να προχωρήσουν όσο το δυνατόν πιο γρήγορα οι διαδικασίες και να αντιμετωπιστούν τα εμπόδια που υπάρχουν σε θεσμικό, διοικητικό αλλά και πρακτικό επίπεδο.

Εκτός από τους κρατικούς και εποπτευόμενους φορείς, μεγάλο μέρος του προβλήματος αντιμετωπίζεται από τις ΜΚΟ. Υπάρχει μια ακατάσχετη φημολογία για τη δράση των ΜΚΟ στη χώρα μας, και όχι μόνο. Η αλήθεια είναι ότι υπάρχουν ΜΚΟ που κάνουν σημαντικό και αποτελεσματικό έργο, ενώ άλλες όχι. Η κατάσταση αυτή αδικεί τις ΜΚΟ που κάνουν εξαιρετική δουλειά, ενώ παράλληλα εμποδίζει το κράτος να εκπληρώσει τον ρόλο του στο συγκεκριμένο ζήτημα.

Θα πρέπει λοιπόν να μπει ένα πλαίσιο αξιολόγησης ώστε να είμαστε σίγουροι ότι τα παιδιά λαμβάνουν τις προβλεπόμενες υπηρεσίες που έχουν ανάγκη και, επίσης, να ενισχυθεί η λογοδοσία και η διαφάνεια. Δεν είναι δυνατόν να δίνονται κοινοτικά χρήματα χωρίς να διασφαλίζεται η αποτελεσματικότητα των πόρων που διατίθενται. Είμαστε ανοιχτοί σε κάθε στη συνεργασία με κάθε φορέα που μπορεί να συμβάλει σε αυτήν την προσπάθεια. Δεν περισσεύει κανείς.

— Ποια θα είναι τα πρώτα σας βήματα για την υλοποίηση των στόχων του προγράμματος;

Ει.Α.: Βρισκόμαστε στα τέλη Νοεμβρίου. Τις προηγούμενες μέρες υπήρχε στη χώρα μας έντονη κακοκαιρία, έρχεται χειμώνας. Πολλά ασυνόδευτα ανήλικα βρίσκονται στους δρόμους, άστεγα, ή στα χωράφια γύρω από τα ΚΥΤ στα νησιά. Το πρώτο που είναι απαραίτητο να κάνουμε είναι να τα μεταφέρουμε σε δομές που να διασφαλίζουν την προστασία τους. Οι δυσκολίες είναι πολλές και θα πρέπει να παλέψουμε παιδί-παιδί. Για να λυθεί το πρόβλημα θα κάνουμε ό,τι είναι ανθρωπίνως δυνατό, αλλά χρειάζεται διαρκής προσπάθεια και χρόνος. Είμαστε ήδη σε συνεργασία και συνεννόηση με τα συναρμόδια υπουργεία και προσπαθούμε να συνδράμουμε στο δύσκολο έργο τους.

Είναι κάτι πολύ δύσκολο, νομίζω το αντιλαμβανόμαστε όλοι, και δεν μπορεί να λυθεί με μαγικό ραβδί. Κι εγώ και εσείς και όλοι, θα θέλαμε να λύσουμε μαγικά το πρόβλημα και αύριο το πρωί να μην υπάρχει ούτε ένα ανήλικο χωρίς προστασία στη χώρα μας — η πραγματικότητα, όμως, επιβάλλει τους όρους της. Για να μπορέσουμε να επιτύχουμε τους στόχους που έχουν τεθεί, εργαζόμαστε σε παράλληλα επίπεδα και διαφορετικούς τομείς. Πρώτη προτεραιότητα είναι η άρση των θεσμικών και πρακτικών εμποδίων που δεν επιτρέπουν ή καθυστερούν τη μεταφορά των παιδιών από τα ΚΥΤ. Παράλληλα, αναπτύσσουμε την εθνική στρατηγική για τα ασυνόδευτα ανήλικα, το επιχειρησιακό σχέδιο, εντοπίζουμε χρηματοδοτικά εργαλεία (κάποια από τα οποία δεν είχαν αξιοποιηθεί έως τώρα) και σχεδιάζουμε δράσεις σε βραχυπρόθεσμο, μεσοπρόθεσμο και μακροπρόθεσμο ορίζοντα.

— Πολύ καλά. Πείτε μου κάτι άλλο: πώς νιώθετε εσείς προσωπικά μπροστά σε όλο αυτό;

Ει.Α.: Νιώθω το βάρος της ευθύνης στους ώμους μου και γνωρίζω ότι λογοδοτώ στον Πρωθυπουργό ο οποίος με τίμησε με την εμπιστοσύνη του, καθώς και στην κυβέρνηση και κατ' επέκταση στους Έλληνες πολίτες. Πριν και πέρα από όλα όμως, λογοδοτώ απέναντι στα παιδιά. Στη δουλειά μου χρησιμοποιούμε συχνά τη στατιστική, η οποία πράγματι αποτελεί ένα πολύτιμο εργαλείο. Όμως κάθε παιδί που συμπεριλαμβάνεται σε έναν ποσοτικό δείκτη έχει παράλληλα μια προσωπική ιστορία. Είναι ένας μοναδικός άνθρωπος που ζει μια φορά. Αυτό δεν πρέπει να το ξεχνάμε. Κάθε ζωή μετράει, κάθε παιδί μετράει, παλεύουμε και θα παλεύουμε παιδί-παιδί. Η χώρα μας μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στη ζωή όλων αυτών των παιδιών.

Από την άλλη, το έργο που έχουμε αναλάβει είναι πράγματι δύσκολο, αλλά δεν με φοβίζει. Οι δυσκολίες που υπάρχουν με τη δημιουργία δικτύου δομών παιδικής προστασίας για τα ασυνόδευτα ανήλικα μοιάζουν, ξέρετε, σε μεγάλο βαθμό με την ιστορία της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης στη χώρα μας. Και εκεί είχαμε καθυστερήσεις, δυσκολία μεγάλη στην ανάπτυξη των δομών, δυσκολίες στην αποδοχή από τις τοπικές κοινωνίες —ειδικά στα πρώτα στάδια—, έλλειψη αξιολόγησης των δομών για μεγάλο χρονικό διάστημα, προβλήματα βιωσιμότητας των δομών ψυχικής υγείας, πολλά και ποικίλα διαχειριστικά προβλήματα. Έχουμε κάνει λάθη, αλλά μπορούμε να μάθουμε από αυτά. Όλα όσα έγιναν τότε, αποτελούν χρήσιμα εργαλεία για το τώρα. Κάθε τέτοια προσπάθεια συναντά δομικά εμπόδια που έχει το κράτος μας εδώ και πολλές δεκαετίες, όμως πάντα παίζουν ρόλο οι άνθρωποι. Οι θεσμοί, οι υπηρεσίες, κάθε δράση αφορά ανθρώπους. Δημιουργείται μια μεγάλη συμμαχία η οποία ξεκινά από τον Πρωθυπουργό και φτάνει ώς τους υπαλλήλους πρώτης γραμμής αλλά και τους πολίτες.

Παρόλο που γενικά είμαι αισιόδοξος άνθρωπος, η ανταπόκριση των πολιτών τις τελευταίες ημέρες με εξέπληξε — ήταν πέρα από κάθε προσδοκία. Υπάρχουν κάποια ζητήματα που είναι πέρα από κομματικές ταυτότητες. Η προστασία των ασυνόδευτων ανηλίκων είναι ένα από αυτά. Χαίρομαι και αισθάνομαι υπερήφανη που ζω σε μια χώρα όπου τόσοι πολίτες συμφωνούν σε αυτή τη βασική παραδοχή: ο ανθρώπινος πόνος δεν έχει κόμμα ούτε χρώμα. Είναι απλώς πόνος, βαρύς και δυσβάσταχτος, ειδικά όταν αφορά παιδιά.

— Αγαπητή κυρία Αγαπηδάκη, εύχομαι κάθε επιτυχία στο έργο σας.

* * *

Η ψυχολόγος Ειρήνη Αγαπηδάκη είναι Λέκτορας Δημόσιας Υγείας στην Ιατρική Σχολή του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου Κύπρου. Έχει λάβει μεταπτυχιακό δίπλωμα ειδίκευσης στο γνωστικό αντικείμενο της Προαγωγής και Αγωγής Υγείας από την Ιατρική Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, από όπου έλαβε και το διδακτορικό της δίπλωμα. Έχει συμμετάσχει ως ερευνητική συνεργάτιδα σε πολλά εθνικά, ευρωπαϊκά και διεθνή ερευνητικά προγράμματα στα αντικείμενα της πολιτικής δημόσιας υγείας, της προαγωγής ψυχικής υγείας και πρόληψης ψυχικών διαταραχών, και της πρόληψης χρόνιων νοσημάτων. Έχει δημοσιεύσει εργασίες της σε επιστημονικά περιοδικά με κριτές και έχει παρουσιάσει αποτελέσματα ερευνητικών εργασιών σε περισσότερα από 50 εθνικά, ευρωπαϊκά και διεθνή επιστημονικά συνέδρια και ημερίδες.